آگاهی زنان در دوره ناصری

افسانه روشن

روند وقایع در ایران دوره قاجار به‌گونه‌ای بود که هر چه پیش می‌رفت، تحولاتش فزونی می‌یافت که نه فقط برای جامعه آن دوران، بلکه برای زنان نیز راه حضور و مشارکت سیاسی و اجتماعی بیشتری را باز می‎کرد. از جنبه‌های مهم تحول در حیات اجتماعی و فرهنگی زنان در این دوره شکل‌گیری ادبیات انتقادی از سوی برخی زنان بود که اگرچه اندک، اما بسیار مهم است. «معایب‌الرجال» عنوان رساله‌ای است که بی‌بی‌خانم استرآبادی در سال ۱۳۱۳ق. در پاسخ و اعتراض به رساله «تادیب‌النسوان» نوشت. موضوع «معایب‌الرجال» بحث و انتقاد زنی هوشمند در سنت تربیت زن و خانواده است او در بخش‌های زیادی از این رساله از وضع زن ایرانی با تاسف یاد کرده و آن را مورد انتقاد قرار داده است: «...ما زنان از کار و کسب و معرفت دور مانده‌ایم و ممنوع از تمام مراودات و تحصیل و محسنات و ادب و تربیت گشته‌ایم...».

بی‌بی‌‌خانم راوی دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی روزگار خود بود و «معایب‌الرجال» از معدود نوشته‌های زنان است که می‌توانست نشانی از پیدایش دیدگاهی انتقادی میان زنان ایرانی، نسبت به وضعیت‌شان باشد. «معایب‌الرجال» که اثری در نقد وضعیت زنان بود، در سال ترور ناصرالدین‌شاه، مقتدرترین و در عین حال مستبدترین شاه قاجار انتشار یافت؛ نکته جالب توجه آنکه ارائه چنین اثری ۳۰ سال بعد از سوی تاج‌السلطنه، دختر همان شاه قاجار، تکرار شد. او در سال ۱۳۴۳ق. خاطرات خود را با رویکردی انتقادی نسبت به وضعیت زن به نگارش درآورد.در سال‌های پایانی سلطنت ناصرالدین شاه، در اثر ارتباط بیشتر با دنیای خارج، مردم از آگاهی بیشتری برخوردار شدند که این آگاهی منجر به تحولات بیشتری در دوره مظفرالدین شاه شد و در نهایت وقوع انقلاب مشروطه را در ایران رقم زد.