روباه و خارپشت

کتاب «روباه و خارپشت» در سال ۱۹۵۳ میلادی نوشته و به چاپ رسیده بود. در سال ۱۹۷۸ نسخه‌ای با تجدید نظر از طرف نویسنده‌اش، آیزایا برلین، در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. در این کتاب برلین به تحلیل شخصیت تولستوی نویسنده معروف روس پرداخته است. برلین مقاله خود را با اشاره به سطری از شعری سروده آرخیلوخوس چنین آغار می‌کند:

«روباه بسیار چیزها می‌داند؛ اما خارپشت یک چیز بزرگ می‌داند.»

از نظرگاه برلین، اندیشمندان و نویسندگان در طرحی کلی به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروهی که نماد آنها خارپشت و گروهی دیگر که نمادشان روباه است. خارپشت سمبل آنهایی است که سیستم واحدی را به‌عنوان شیوه تفکر بر می‌گزینند و تمام دانسته‌های خود را به بدنه این سیستم مربوط می‌سازند و در پرتو این بدنه واحد بسیاری از پدیده‌ها را توضیح و تبیین می‌کنند. برای روشن شدن این مفهوم- بسیاری از مارکسیست‌ها را به یاد بیاوریم که با استفاده از این تئوری تمام حوادث و اتفاقات جهان را توضیح می‌دادند و کمتر پدیده‌ای بود که در این تئوری نمی‌گنجاندند. مثال دیگر کار برد تئوری توطئه است که بسیاری از افراد همه وقایع و تحولات سیاسی جهان را با این تئوری تبیین می‌کنند. به عبارتی دیگر از نظر برلین، اندیشمندانی که سمبل آنها خارپشت است دل به ‌ایدئولوژی می‌بندند و گروهی که سمبل آنها روباه است دل به «عقل و خرد» می‌بندند.

روباه سمبل آنهایی است که تنوع و کثرت را برمی گزینند و اجزای پراکنده حوزه تفکر خود را به سیستم فکری واحدی وصل نمی‌کنند و اصراری بر این ندارند که فقط یک مدل بزرگ را انتخاب کنند و همه چیز را در پرتو آن توضیح دهند. از نظر برلین اندیشمندان و نویسندگانی مانند افلاطون، پاسکال، نیچه، دانته، هگل، پروست و داستایوفسکی به درجات مختلف در دسته خارپشت‌ها قرار می‌گیرند و پوشکین، گوته، تورگنیف، شکسپیر، بالزاک و جویس در دسته روباهان. از نظر برلین تولستوی (نویسنده‌ای که موضوع اصلی کتاب خارپشت و روباه است) سمبل روباهی است که آرزوی خارپشت را در سر دارد. با استفاده از این طبقه‌بندی سمبلیک خود برلین را نیز می‌توان در دسته دوم قرار داد؛ زیرا او هیچ‌گاه تلاش نکرد تا با یک نگاه واحد به جهان بنگرد و آن را توضیح دهد.

- به نقل از مقاله آزادی و فلسفه سیاسی در اندیشه آیزایا برلین، نوشته هیبت الله باقی