سنت عزاداری محرم

دنیای اقتصاد: عزاداری محرم قرن‌ها است که به‌عنوان یک پایگاه برای بازنمایی احساسات دینی در نزد ایرانیان شناخته می‌شود. این مراسم در طول قرن‌های مختلف در ایران رواج داشته و در دوره‌هایی با همراهی حکومت‌ها و زمانی با نفی و تنبیه آنان پیگیری می‌شده است. اگرچه فرهنگ عزاداری در اسلام پیش از شهادت امام حسین(ع) نیز رواج داشته است اما در شاکله عزاداری امام حسین بود که این سنت جان‌مایه خود را یافت و تبدیل به یک منظومه از آداب و رفتار مشخص شد.

در رابطه با آغاز شکل‌گیری مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) در میان محققان اختلاف‌نظر وجود دارد اما آنچه روشن است، بلافاصله پس از شهادت امام حسین(ع)، شیعیان آن حضرت و تمامی کسانی که از همراهی نکردن او در صحنه نبرد پشیمان بودند، اقدام به عزاداری برای شهدای کربلا کردند. بنابر روایاتی که در مقاتل آمده است زنان و مردان قبیله بنی‌اسد به هنگام دفن اجساد شهدا نوحه‌سرایی و عزاداری می‌کردند. اولین گروهی که گفته می‌شود عزاداری برای امام حسین را به شیوه‌ای آشکار انجام دادند، توابین بودند که پیش از قیام خود در سال ۶۵هجری به زیارت قبور شهدای کربلا رفتند و یک شبانه روز به زاری و تضرع پرداختند و پس از آن قیام‌های گوناگونی به تاسی از امام حسین(ع) علیه امویان و عباسیان صورت پذیرفت و هریک به نوبه خود فرهنگ عزاداری در نزد شیعیان را تقویت کرد.

در مورد چگونگی بازتاب خبر شهادت امام حسین(ع) در ایران اطلاعات چندانی در دست نیست اما مهم‌ترین نمود این واقعه در ایران را می‌توان در قالب قیام مختار ردیابی کرد که جمع کثیری از سپاهیان او را ایرانیان تشکیل می‌دادند. البته نباید نقش داعیان عباسی را در نفرت ایرانیان از بنی‌امیه و آگاهی از ظلمی که به امام حسین(ع) شده است، نادیده گرفت. اقدامات عباسیان در تبلیغ ظلم بنی‌امیه ایرانیان را بیش از پیش با اهل‌بیت پیامبر آشنا کرد. نخستین حکومتی که مراسم عاشورا را در ایران به گونه رسمی برگزار و تشویق می‌کرد حکومت آل‌بویه بود و بعد از آن عزاداری به‌ویژه در دوران حکومت‌های شیعه بنا بر میزان اعتقادهای دینی پادشاهان و پایبندی آنان به شعائر مذهبی به راحتی یا دشواری برگزار می‌شد و اما آنچه به‌راستی در رابطه با بسط این سنت در ایران حائز اهمیت است آن است که ایرانیان عزاداری برای امام حسین را با شیوه‌ها و اساطیر خود در هم آمیخته و کوشیدند از آن در جهت «هویت‌سازی»، «هنجارآفرینی» و «ایجاد حرکت‌های اجتماعی» بهره ببرند. بنابراین در بسیاری از دوره‌ها همین سنت عزاداری باتوجه به اهداف قیام امام حسین(ع) مبدل به الگویی برای مردم شد تا در قالب آن مطالبات خود به‌ویژه در رابطه با ظلم‌ستیزی را پیگیری کنند.

این عمل درونی‌سازی در رابطه با عزاداری را می‌توان در قالب تفاوت‌های موجود در شیوه عزاداری در بخش‌های گوناگون ایران مشاهده کرد. مردم در هریک از شهرها و روستاهای ایران مطابق سنت‌ها و رسوم خود عزاداری محرم را برپا می‌کنند و اگرچه به‌نظر می‌رسد در طول قرن‌ها هر منطقه شیوه‌ای ثابت برای عزاداری را پی‌گرفته است، اما نمی‌توان از پویایی این سنت‌ها نیز چشم‌پوشی کرد. با توجه به اینکه در اغلب مناطق ایران دامداری رونق داشته است و با بهره‌گیری از آیین مربوط به قربانی کردن در دین اسلام، نذری دادن و قربانی کردن یکی از رسوم نسبتا ثابت در آیین‌های عزاداری ایرانیان در ماه محرم بوده است. به علاوه این سنت نوعی همگرایی و همراهی اجتماعی را میان اقشار و گروه‌های گوناگون پدید می‌آورد. افراد بدون توجه به شغل، پایگاه اجتماعی و جنسیت در برگزاری مراسم مشارکت می‌کردند.

با گذشت قرن‌ها، گسترش زندگی شهرنشینی و ورود مدرنیته به ایران، گونه‌های مختلفی از عزاداری رواج پیدا کرد که در غالب آن عزاداری محرم اگرچه همچنان کارکردهای اجتماعی خاص خود را دارد اما در کنار خود یکسری نیازهایی را نیز پدید آورده است که شاید بتوان از آن تحت عنوان «صنعت عزاداری» یادکرد. پدید آمدن شماری از مشاغل پیرامون مراسم عزاداری محرم یا دست‌کم فعال‌تر شدن آنان در این زمان را می‌توان نمود مشخصی از این امر دانست. البته همچنان بخش زیادی از فعالیت‌ها نیز همچنان به‌صورت داوطلبانه صورت می‌پذیرد و توجه به وجوه معنوی بر وجوه تجاری غلبه دارد. در این راستا افراد می‌کوشند دستمزد کمتری را در برابر تولیدات و خدماتی که مربوط به عزاداری است، دریافت کنند تا به گونه‌ای در ثواب آن نیز شریک شوند و در پاره‌ای از مشاغل نیز به جای عنوان مبلغ، دستمزد یا قیمت از عنوان «هدیه» بهره می‌برند که موجب کمرنگ شدن وجه مادی می‌شود.