سرپناه بازرگانان

حسن طلایی

در دوره سامانیان، آل‌بویه، آل‌زیار و غزنویان احداث بناهای عام‌المنفعه از جمله کاروانسراها رونق زیادی گرفت. از یادگارهای آن زمان رباط چاهه یا ماهی است که ویرانه‌هایش در کنار جاده خراسان هنوز به چشم می‌خورد. این کاروانسرا به احتمال زیاد به یادبود شاعر بزرگ ایران فردوسی، توسط دخترش برای کاروان و کاروانیان احداث گردیده است. در زمان سلجوقیان به‌ویژه در دوره ملکشاه، آلب ارسلان، سلطان سنجر و صدارت خواجه نظام‌الملک احداث بناهای مذهبی و غیرمذهبی توسعه فراوان یافت. ایجاد راه‌های جدید و همچنین تامین امنیت جاده‌ها باعث رونق تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیرجاده‌های کاروانی برای آسایش کاروانیان کاروانسراهای متعددی احداث شد. شیوه و سبک معماری بناهای مذهبی این دوره مانند مساجد و مدارس الگوی جالبی برای بنیاد دیگر بناهای سلجوقیان شد و رباط‌ها و کاروانسراهای این دوره عموما همانند مساجد با پلان ۴ ایوانی احداث شد. رباط یا کاروانسرای شرف یکی از زیباترین یادگارهای آن دوره است که پس از یک هزار سال از زمان بنیاد آن در بیابانی تقریبا خشک، محل آسایش و استراحتگاه موقتی برای مسافران است. با حملات مغول مدتی فعالیت ساختمانی در کلیه شهر‌ها متوقف شد ولی با تاسیس سلسله ایلخانیان به تدریج احداث بناهای مذهبی و غیرمذهبی رونق گرفت. در این زمان برای توسعه تجارت و اقتصاد، به راه و راهداری توجه زیادی مبذول شد. در زمان ایلخانیان فعالیت معماری، توسعه راه‌ها و رونق تجارت و اقتصاد مرهون زحمات و تلاش فراوان خواجه رشیدالدین فضل‌الله در ایجاد کاروانسراها در مسیر راه‌ها و شهر‌ها بوده است.

مارکوپولو به هنگام مسافرت یزد - کرمان می‌نویسد: «یزد شهر بزرگی است … ساکنین آن مسلمانند و در صورتی‌که بخواهند از شهر خارج شوند باید هشت روز تمام از صحرایی بگذرند که در آن سه محل برای اطراق مسافران بوده است.» عصر طلایی و شکوفایی احداث کاروانسراهای زیبا از زمان صفوی آغاز می‌شود. رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه‌ها و شهرهای زیارتی باعث شد که بنیاد کاروانسرا‌ها و معماری و تزئینات معماری تحولات جدیدی را آغاز کند. حکمرانان صفوی در پایتخت و والیان در شهرستان‌ها کوشش فراوانی در ایجاد و توسعه این بنای عام‌المنفعه انجام دادند و ایجاد جاده‌های بزرگ و دریایی منجر به صدور کالاهای تجارتی ایران به کشور‌های اروپایی در غرب چین و هندوستان در شرق شد. در مسیر جاده‌های زمینی، کاروانسراهای زیادی احداث شد. این جاده‌ها با سنگ مفروش و در بعضی نقاط با پله‌های زیبا ساخته شد. آثار این جاده‌ها در نقاط شمالی کشور و راهنمای کویری هنوز به‌چشم می‌خورد. انتساب احداث ۹۹۹ کاروانسرا به شاه عباس گر چه به نظر اغراق‌آمیز می‌نماید ولی از طرفی اهمیت ایجاد کارونسرا‌ها را در آن دوره بازگو می‌کند.

معماری کاروانسراها

از بررسی کاروانسراهای سراسر ایران چنین بر‌می‌آید که اساس معماری کاروانسراهای ایران، مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبک رایج زمان بوده است. به این ترتیب می‌توان پنداشت که کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته است ولی ذکر این نکته ضروری است که شیوه معماری، محل و منطقه، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیایی نقش موثری در ایجاد این‌گونه بناها داشته است. شیوه ساختمان و معماری کاروانسراها از روزگار کهن تا به امروز دگرگونی بسیار نیافته و معمولا سبک بنای آنها همان ایجاد باره‌بند‌ها و اتاق‌هایی است که پیرامون حیاط محصور، ساخته‎ می‎شده‎ است. ولی‎ در طرح ‎و خصوصیات هر کدام ویژگی‌هایی به‌چشم می‌خورد. چنانکه انواع ساباط ساده تا کاروانسراهای بزرگ برگرفته از طرح‌های جالب معماری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع دیواره‌های آن برج‌هایی قرار گرفته به‌طوری‌که دروازه میان دو برج یا شبه‌ستون جای دارد و دارای سر دری است که گاهی بر فراز آن ساختمان دو طبقه‌ای ساخته‌اند. در کاروانسراها اتاق‌های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته می‌شده و پشت آنها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل‌ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می‌شده است.

در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع گردید و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی، مدور هشت ضلعی و کویری طبق موقعیت جغرافیایی و مکانی احداث شد. در دوره‌های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. از نظر طرح و نقشه کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. از نظر طرح و نقشه کاروانسراهای دوره یادشده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره متقدم که از آجر و سنگ بوده، اغلب از خشت استفاده شده است. همچنین بسیاری از کاروانسراهای دوره صفوی در عهد قاجاریه نیز در مکان‌های دور افتاده ماوی و مسکن موقتی برای کاروانیان بوده ولی امروزه مهمانخانه و هتل جای کاروانسراها را گرفته است. آثاری که از کاروانسراهای کهن به‌دست آمده، نشان می‌دهد که اتاق‌هایی برای نگهبانان، کاروانسرادار یا ماموران ساخته می‌شده است ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دوطبقه بودند. در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا نیز معمولا اتاق‌هایی برای پاسداران و کاروانسرادار ساخته می‌شده است. معمولا هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا و زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است.

آب انبارها از نظر معماری به اشکال مختلف ساخته می‎شدند. بعضی دارای شکل مستطیل باسقف ساده و بعضی مواقع در خارج کاروانسرا ساخته می‌شدند. مثلا آب‌انبارهای کاروانسرا‌های خلیج‌فارس همه بیرون از بنا قرار دارند، درحالی که در مناطق مرکزی عموما در داخل کاروانسراها برای رفع نیازمندی‌ها مسافران، حتی نانوایی، قصابی، آسیاب، نمازگاه و یکسری دکان جهت خرید فروش کالاهای کاروانی وجود داشت. برای مثال می‌توان از کاروانسرای دیرگلچین در جنوب تهران در حاشیه کویر-و کاروانسرای ‎مهیار واقع در جاده اصفهان شیراز نام برد. کاروانسراهای حاشیه کویر نواحی مرکزی ایران دارای بادگیر است که فصل تابستان هوای خنک را به اتاق‌های کاروانسرا می‌رساند. بادگیرها عموما در جهت مقابل دروازه ورودی روی ایوان‌ها ساخته می‌شده‌اند، مانند رباط زین‌الدین در جاده یزد - کرمان و کاروانسرای جوکار در نزدیکی طبس. در بسیاری از کاروانسراها به‌خصوص از دوره صفویه به بعد بخاری دیواری یا مکانی برای برافروختن آتش تعبیه شده است. محل بخاری‌های دیواری یا در اتاق‌ها ساخته می‌شده یا در محل‌های سر پوشیده. بیرون اتاق‌ها و همچنین بخاری‌های مرتفعی در اصطبل‌ها برای گرم شدن حیوانات ایجاد می‌شده است که جای آن اغلب در پشت دیوار اتاق‌های مسکونی مسافران بوده است. در کاروانسراهای نوع کوهستانی اهمیت بخاری به حدی بوده که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب کرده‎اند. آبریزگاه‌ها معمولا در گوشه حیاط کاروانسرا و در زیر یا داخل برج‌ها ساخته می‌شده است. مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می‌گرفته. در بعضی موارد سنگ‌ها کاملا استادانه تراش داده می‌شده و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگ‌های نتراشیده استفاده می‌کردند.

در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر پی بنا را می‌ساخته‌اند. نمای خارجی و داخلی عموما از آجر بوده است. در برخی از کاروانسرا‌ها از خشت یا بلوک‌های خشتی استفاده می‌شده است. سقف اغلب کاروانسراهای ایران نوک تیز و شیب‌دار است. بام‌ها اکثرا مسطح و باشیب کم ساخته شده‌اند و در قسمت‌هایی که اتاق‌های بزرگ دارند سقف‌ها شکل قوسی دارند. آب باران به وسیله ناودان‌هایی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته می‎شد به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شد ولی در بعضی‎ از کارونسراها نیز ناودان‌هایی که در دیوار‌های حیاط داخلی کار گذشته شده مشاهده شده است. تمامی درها و پنجره‌ها و تو رفتگی دیوارهای حیاط و اتاق‌ها و ایوان‌ها در زمان صفویه با سقف هلالی ساخته شده‌اند. بسیاری از کاروانسراها همانند بناهای مذهبی همدوره خود دارای تزئینات معماری مانند: آجر کاری، کاشیکاری، گچ بری و سنگ کاری می‌باشد. تزئینات عموما در نمای خارجی کاروانسراها در قسمت دروازه ورودی، طاقنما‌ها و ایوان‌ها به کار می‌رفته است. از کاروانسرا‌هایی‌که دارای تزئینات جالب توجهی می‌باشند می‌توان رباط شرف، رباط چاهه، مهیار، رباط پسنج و کاروانسرای گذر را نام برد. از نظر معماری کاروانسراهای ایران متنوع بوده معماران ایران از طرح‌ها و نقشه‌های گوناگونی برای ایجاد کاروانسراها استفاده کرده‌اند. تنوع طرح و نقشه‌های کاروانسرا‌های ایران ایجاب می‌کند که این کاروانسراها به‌گروه‌های مختلف تقسیم گردند و خصوصیات و ویژگی‌های هر گروه جداگانه مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد. آرتور پوپ معتقد است که: «احداث و ایجاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگ معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی‌توان دید.»