درگذشت شهردار مستعفی

فرزانه ابراهیم‌زاده

جواد شهرستانی آخرین شهردار پایتخت در حکومت پهلوی در سن ۹۳ سالگی در مشهد درگذشت. شهرداری که در زمان او کلنگ مهم‌ترین بناهای فرهنگی و اجتماعی پایتخت از جمله موزه هنرهای معاصر، تالار وحدت، بهشت زهرا و تئاتر شهر زده شد. او تنها شهردار دوره پهلوی است که هنوز نامش بر یکی از محله‌های مشهد باقی مانده است. در ۱۰۸ سالی که از تصویب قانون بلدیه پایتخت در مجلس دوم گذشت و میرزا عباس مهندس‌باشی به‌عنوان نخستین شهردار تهران در ساختمان بلدیه در خیابان جبه‌خانه مستقر شد تا امروز ۵۷ نفر به‌عنوان شهردار تهران انتخاب شده‌اند. ۵۷ مردی که تهران را به شکل امروزی تبدیل کرده‌اند و در شادی و غم‌ها و آبادی‌ها و خرابی‌های شهری شریک بوده‌اند. جواد شهرستانی یکی از این شهرداران بود که برای رسیدن به شهرداری تهران در میدان توپخانه از شهرداری زادگاهش مشهد گذشت.

شهرستانی مانند موسی مهام یکی از شهرداران قبل از خود و محمدباقر قالیباف شهردار کنونی تهران متولد و بزرگ شده مشهد بود. او فرزند سیدهاشم شهرستانی بود که سال ۱۳۰۳ به‌دنیا آمد. پدرش دبیرالکتاب و مصحح کتب خطی آستان قدس رضوی و کتابخانه حضرتی بود. او پس از طی دوران تحصیل در دبیرستان ابن‌یمین و فردوسی در کنکور سراسری شرکت کرد و با رتبه بالا توانست بورسیه ارتش شود و در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تحصیل شد. بعد از پایان تحصیلات لیسانس از مهرماه سال ۱۳۲۴ وارد خدمت ارتش شد و تا درجه ستوان یکمی در دانشگاه تهران به تحصیل اشتغال داشت. پس از تسلیم پایان‌نامه فوق‌لیسانس خود در رشته الکترومکانیک از دانشکده فنی دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۸ به لشکر ۸ خراسان منتقل شد و با ارتقای درجه به سروانی به‌عنوان رئیس تعمیرگاه مخابرات مشغول به‌کار شد. او از سال ۱۳۳۷ با درجه سرگردی در پست سازمانی معاون مخابرات لشکر ۸ خراسان برای برقراری ارتباطات مخابراتی لشکر با کلیه واحدهای تابع به‌خصوص مرزهای خراسان و سپاه و ستادارتش کار خود را ادامه داد. در مهرماه سال ۱۳۳۹ با توجه به سابقه تحصیلی و خدمتی بنا به درخواست رئیس دانشگاه فردوسی مشهد و موافقت ارتش با حفظ کلیه سوابق خدمتی به این دانشگاه منتقل شد و به‌عنوان استاد فیزیک در دانشکده پزشکی مشغول به کار شد و پس از تاسیس دانشکده علوم، تدریس فیزیک الکترونیک را در آن دانشکده به عهده گرفت. شهرستانی مدت یک‌سال از طریق دانشگاه فردوسی برای تحقیق و مطالعات به «ساکله» مرکز تحقیقات رسمی فرانسه اعزام شد.

او به‌عنوان اولین رئیس هیات‌مدیره و مدیرعامل برق منطقه‌ای خراسان انتخاب شد و در دوره مدیریتش برق را به مناطق روستایی زیادی در استان برد. یکی از کارهای مهم شهرستانی در برق منطقه‌ای خراسان خرید و نصب و بهره‌برداری از دو دستگاه توربین بخار به ظرفیت ۲۵ هزار کیلووات (بیش از دوبرابر ظرفیت نیروگاه موجود آن زمان)، احداث شبکه انتقال و توزیع نیرو و ایجاد شبکه روشنایی شهر مشهد بود و تا سال ۱۳۴۷ در شرکت برق مشهد بود. احداث کوی آب و برق و بنای منازل مسکونی برای کارکنان و کارگران آب و برق مشهد یکی دیگر از اقدامات شهرستانی در زمان حضورش در اداره برق مشهد بود؛ منطقه‌ای که در حال حاضر یکی از پرجمعیت‌ترین مناطق مشهد است که بخشی از آن هنوز به نام کوی شهرستانی خوانده می‌شود. عملکرد خوب او در اداره برق خراسان باعث شد تا انجمن شهر مشهد از سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ شهرستانی را با حفظ سمتش در اداره برق خراسان به‌عنوان شهردار مشهد انتخاب کند. حضورش در ساختمان شهرداری مشهد در میدان مجسمه - شهدای کنونی - بیشتر از دو سال نبود اما تلاش‌هایش برای بهتر شدن وضع این شهر باعث شد تا به‌عنوان شهردار نمونه انتخاب شود. انتخابی که باعث شد در سال ۱۳۴۷ با رای کامل اعضای انجمن شهر تهران به میدان توپخانه پایتخت نقل مکان کند.

او در طول یازده ماهی که در شهرداری تهران بود اقدامات موثری انجام داد و سنگ بنای مکان‌های مهم فرهنگی و اجتماعی شهر را گذاشت. شهرستانی نخستین کسی بود که اعلام کرد تهران با توجه به گسترش هر روزه احتیاج به یک گورستان متمرکز دارد. به‌دستور او گروهی در شهرداری تهران مطالعات ساخت نخستین گورستان یکپارچه تهران را آغاز کردند. در نهایت نیز قرار شد این گورستان در جنوب تهران راه‌اندازی شود. همچنین مطالعات ساخت دو سالن بزرگ یکی برای تئاتر و دیگری برای موسیقی و اپرا آغاز شد و کلنگ افتتاح آنها یکی پایین‌تر از چهارراه کالج و دیگری در محل کافه شهرداری بر زمین خورد. هرچند بهشت زهرا و تئاتر شهر و تالار وحدت در زمان حضور شهرستانی افتتاح نشد اما بنیانش در همان زمان گذاشته شد. او در سال ۱۳۴۸ جایش را به غلامرضا نیک‌پی داد و به وزارت راه رفت و چند سالی به‌عنوان وزیر راه مشغول کار بود.

نیک‌پی که یکی از طولانی‌ترین دوران شهرداری تهران را پیش از انقلاب داشت در سال ۵۶ بار دیگر جای خود را به شهرستانی داد. شهرستانی تا بهمن ۱۳۵۷ در سمت شهردار تهران باقی ماند. او نخستین مدیر حکومت پهلوی بود که استعفای خود را به امام‌خمینی تقدیم کرد. روزنامه کیهان آن روز به نقل از نزدیکان امام خمینی نوشت: «جواد شهرستانی شهردار تهران تقاضا کرده بود با امام ملاقات و گفت‌وگو کند. امام خمینی گفت ایشان را بعد از استعفا خواهد پذیرفت. شهردار تهران به دنبال این نظر امام از سمت خود استعفا داد. امام بعد از استعفا، شهرستانی را پذیرفت و با ایشان گفت‌وگو کرد. » شهرستانی در سال‌های پایانی عمر خود در بخش خصوصی به‌عنوان مجری مجتمع گردشگری گلستان شاندیز به کارهای عمرانی و در بنیاد دانشگاه فردوسی و جامعه یاوران خراسان به کارهای اجتماعی مشغول بود.