10 جلد تاریخ نگاری گرانسنگ

گروه تاریخ و اقتصاد: زمانی که به پیشنهاد دکتر غلامحسین صدیقی (استاد دانشگاه تهران و وزیر پست، تلگراف و تلفن در دولت اول و وزیر کشور و نایب نخست‌وزیر در دولت دوم محمد مصدق) قرار شد انجمن آثار ملی ایران شروع به ثبت و ضبط بناهای تاریخی کشور کند، بناهای مناطق شمالی بر عهده ستوده گذارده شد تا او طی بیش از بیست سال تلاش، مجموعه‌ای را فراهم آورد که در ده جلد، بناهای استان‌های گیلان، مازندران و گلستان را معرفی کرده باشد. برای انجام چنین مهمی، ستوده همه این مسیر را با پای پیاده یا سوار با قاطر طی کرد و بسیاری از روستاها و شهرهای این دیار را از نزدیک دید و بررسی کرد. خود وی در مقدمه جلد نخست این مجموعه چنین می‌نویسد: «سه سال پیش که انجمن آثار ملی به فکر افتاد، اطلاعاتی درباره آثار باستانی و بناهای تاریخی حاشیه دریای خزر گردآوری و چاپ کند. قرعه فال به نام من دیوانه زدند و مرا مامور انجام این کار کردند. نگارنده در تابستان همان سال به نواحی کوهستانی روی آورد و یکی دو ماه در دیلمان و کلارستاق و نور و کجور و لاریجان به گردآوری مطالب و عکس‌برداری و نقشه‌کشی و خواندن کتیبه‌ها و سنگ‌های قبور قدیمی پرداخت. معلوم شد اگر روزی این کار سامانی پذیرد و آنچه ننوشته‌اند، نوشته شود، مثنوی هفتاد من کاغذ شود.»

در جلد نخست، ابتدا به معرفی منابع معتبر درباره گیلان و مازندران و گرگان پرداخته و سپس به سایر منابعی که مورد استفاده قرار داده، اشاره کرده است. آنگاه توضیحاتی درباره جغرافیای تاریخی و انسانی گیلان آورده و در ادامه به جغرافیای تاریخی و آثار تاریخی گیلان «بیه پَس»، یعنی مناطق آستارا، کرگان رود، اسالم، تالش دولاب، شاندرمن، ماسال، ماسوله، فومن، گسکر، شفت، تولم، چهار فریضه، موازی، لشت نشاء، رودبار و رحمت آباد، و نهایتا عمارلو پرداخته است. جلد دوم به گیلان «بیه‌پیش» می‌پردازد. در این جلد دیلمان و سیاهکل، محلات و مناطق مختلف لاهیجان (همچون آستانه)، رانکوه، لنگرود، رودسر، تمیجان، سمام و شاهجان، جبرولایت، اشکور و سیارستاق مورد بررسی قرار گرفته‌اند. پیوست‌های این جلد نیز مانند جلد نخست است.جلد سوم به آثار تاریخی مازندران غربی پرداخته است. اما تفاوت این جلد با دو جلد پیشین در این است که در جلد سوم، ابتدا فهرستی مفصل از بناها، گچکاران، خطاطان و کتیبه نویسان، نجاران و کنده کاران، کاشی کاران، سنگ تراشان و رویگران و همچنین درختان کهنسال و معروف این خطه درج شده است. کتابشناسی مازندران، تیره‌ها و طوایف مازندران، تاریخ طبرستان و سکه‌های این دیار نیز مورد بررسی قرار گرفته است. آنگاه به ترتیب آثار تاریخی بخش‌های تنکابن، کلارستاق، کجور، نور، لار قصران و بالا لاریجان معرفی شده است. تصاویر و پیوست‌ها نیز به همان ترتیب جلدهای پیشین، در این جلد نیز رعایت شده است.

جلد چهارم به مازندران شرقی اختصاص یافته است. به همان ترتیب جلد سوم، در اینجا نیز با فهرستی از استادانی که در ساخت بناهای تاریخی این منطقه نقش داشتند، و نیز درختان کهنسال و منابع مورد استفاده در این جلد روبه‌رو می‌شویم. آن گاه به ترتیب بناها و آثار تاریخی بخش‌های آمل، بابل، شاهی (قائم شهر کنونی) و ساری معرفی شده است. یادآور می‌شود که هربخش، معادل مفهوم شهرستان در نظر گرفته شده است و مثلا در بخش بابل، مشهدسر (بابلسر فعلی که البته خودش اکنون شهرستان جداگانه‌ای است)، گنج افروز، بندپی و دیگر شهرها و روستاهای معروف معرفی شده است.جلد چهارم به دلیل حجم زیاد، در دو مجلد تدوین شده است. در واقع برخی افراد، این بخش دوم را جداگانه در نظر می‌گیرند و از همین رو است که عدد ۱۱ را برای تعداد جلدهای این مجموعه برمی‌شمرند. در بخش دوم جلد چهارم که به ادامه مازندران شرقی می‌پردازد، اشرف البلاد (بهشهر امروزی) و منطقه هزارجریب (شامل چهاردانگه و دودانگه) معرفی می‌شود.جلد پنجم با همکاری زنده یاد مسیح ذبیحی (۱۳۰۸- ۱۳۵۶) گردآوری شده است. این جلد به گرگان و اطرافش اختصاص دارد.با پایان یافتن جلد پنجم، معرفی بناها و آثار تاریخی سرزمین‌های جنوبی دریای کاسپین (یا دریای مازندران) نیز پایان می‌یابد. از جلد ششم تا جلد دهم، اسناد و مدارکی است که عمدتا از طریق چند خاندان سرشناس گرگانی و بهشهری به دست نویسنده رسیده و آنها را بخش بندی و به‌صورت کتاب تدوین کرده است. جلدهای ششم، هفتم و دهم اسناد مربوط به گلستان، و جلدهای هشتم و نهم نیز شامل اسنادی است که توسط خاندان گرجی نژاد اشرفی در بهشهر، در اختیار نویسندگان قرار گرفت.جلد ششم به اسناد تاریخی گرگان می‌پردازد که به ترتیب شامل فرمان، حکم، امر، تعلیقه، عرضه داشت، احکام شرع، حکام شرع، مثال‌ها، صدور، استفتاها، تقاضا، تایید و ابرام حکم، شرع، وقف‌نامه‌ها، اسناد اجاره و استجاره، دستور تحریر رقم‌ها و احکام انتصاب می‌شود.

جلد هفتم نیز که با همکاری زنده یاد مسیح ذبیحی گردآوری شد، به اسناد تاریخی گرگان می‌پردازد و در آن اسناد مبایعه و بیع شرط، مصالحه نامچه و هبه نامه، استشهادنامچه، قرارنامچه، اذن نامچه، وصایت نامچه و تقسیم نامچه، قباله مناکحه، نامه‌های رسمی و دوستانه، فرمان، حکم، تعلیقه و... آورده شده است.در جلد هشتم، اسنادی درج شده که توسط خاندان اشرفی در اختیار نویسنده قرار گرفت. جلد نهم نیز ادامه اسناد اشرفی است.جلد دهم، برخی از دیگر فرمان‌های دیوانی، پیشنهاد نامچه‌ها، سوال و جواب‌های شرعی، تقسیم بندی آب خاصه رود، مصالحه نامچه‌ها، مبایعه نامچه‌ها، مصالحه‌های شرعی، وصیت نامچه‌ها، اسهام، طومار، صورت مخارج و نظام نامه‌های کمیته‌های ولایتی تشکیل ملی استرآباد و... آورده شده است.این مجموعه ده جلدی و گرانسنگ، بی‌تردید مهم‌ترین اثر در شناخت آثار تاریخی شمال کشور است که متاسفانه سال‌ها است علاقه‌مندان در انتظار چاپ و انتشار دوباره آن هستند. هرچند در بازار سیاه کتاب‌های دست دوم می‌توان به بهایی بالا تهیه کرد.