رسانه‌ اصلاحات امیرکبیر

گروه تاریخ و اقتصاد: روزنامه وقایع اتفاقیه دومین نشریه فارسی‌زبان و روی هم رفته، سومین نشریه ایران است که ۱۴ سال پس از روزنامه کاغذ اخبار به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر در تهران و در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار منتشر شد. نخستین شماره این روزنامه در ۱۸ بهمن سال ۱۲۲۹شمسى (۷ فوریه ۱۸۵۱میلادى) بدون اشاره به نام وقایع اتفاقیه و فقط با عنوان «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران» انتشار یافت که در صفحه اول آن علامت شیر و خورشید و عبارت «اسدالله الغالب» نوشته شده و در دو طرف آن تصویر دو درخت چاپ شده بود. در این شماره، تصویر شیر و خورشید با جمله یا اسدالله الغالب به شیوه‌ای خاص طراحی شده بود که واژه الله بالای شیر قرار گیرد. «یا اسدالله الغالب» و همچنین عبارت روزنامه اخبار دارالخلافه طهران [=تهران]، در فضای گرافیکی ویژه‌ای به‌صورت غیرمتداول خوشنویسی رایج سامان داده شده بود. تاثیرپذیری خط و خوشنویسی نستعلیق از نوآوری‌های دوره قاجار، در روزنامه وقایع اتفاقیه نیز به نحو چشمگیرتری نمود می‌یابد. انتشار این روزنامه در راستای اهداف امیرکبیر برای انجام تغییراتی بنیادین در ایران به منظور گام برداشتن در مسیر پیشرفت آن کشور تلقی می‌شود. اما وی اندکی بعد (سال ۱۲۶۸ ه.ق) کشته می‌شود و سرانجام پس از آن اداره این روزنامه سال‌ها در دست کسان دیگری می‌افتد. در نخستین شماره این هفته نامه در مورد هدف انتشار روزنامه آمده است:

«از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهى مصروف تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهى آنها از امورات داخله و وقایع خارجه است لهذا قرار شد هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتى و ... را که در دول دیگر «گازت» می‌نامند در دارالطباعه دولتى زده شود و به کل شهر‌هاى ایران منتشر گردد که اهالى ممالک ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و ... اطلاع حاصل نمایند و از جمله محسنات این گازت یکى آنکه سبب دانایى و بینایى اهالى این دولت علّیه است. دیگر اینکه اخبار کاذبه اراجیف که گاهى برخلاف احکام دیوانى و حقیقت حال در بعضى از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملکت می‌شد بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد و به این سبب لازم است که کل امناى دولت ایران و حکام ولایات و صاحب منصبان معتبر و رعایاى صادق این دولت روزنامه را داشته باشند و بر حسب قرارداد فوق در یوم جمعه پنجم شهر ربیع‌الثانى سنه ۱۲۶۷ به این کار شروع شد و مباشر این روزنامه به هرکس که طالب باشد هفته به هفته خواهد رساند.»اداره روزنامه در ۱۲۸۸ قمری، به محمدحسن خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه)، مترجم دربار، رئیس تازه اداره انطباعات ناصر الدین شاه، و فرزند حاج علی خان حاجب‌الدوله (قاتل امیر کبیر)، سپرده شد. او هم در عمل، روزنامه جدیدش ـ روزنامه ایران ـ را جایگزین این روزنامه که البته آن زمان نامش دیگر وقایع اتفاقیه هم نبود، کرد. به جز اعتمادالسلطنه، بقیه دست‌اندرکاران و گردانندگان روزنامه، پیوسته در تغییر بودند. از شماره ۴۷۱ به بعد، این روزنامه با نام روزنامه دولت علیه ایران به چاپ رسید. تعداد صفحه‌های این روزنامه از چهار تا دوازده در نوسان بود. مدیریت روزنامه را «حاجى میرزا جبار نظام‌المهام» معروف به «تذکره چى» به عهده داشت. مترجمى روزنامه با «ادوارد برجیس» انگلیسى بود و محرر روزنامه «میرزاعبدالله» بود که روزنامه را به خط خوش نستعلیق می‌نوشت.

روزنامه در چاپخانه «حاجى عبدالمحمد» واقع در دروازه دولاب چاپ می‌شد. روزنامه وقایع اتفاقیه در قطع بزرگ، روى کاغذ خوب با خط نستعلیق درشت و هر صفحه داراى دو ستون به چاپ می‌رسید. شیر و خورشید زیر یک طاق هلالى بر صدر صفحه اول جاى می‌گرفت و در فضاى دو طرف طاق (بعد از انتشار چند شماره) مشخصه‌هاى روزنامه نوشته می‌شد. در سمت راست محل فروش روزنامه و در سمت چپ، قیمت تک شماره، سه ماهه، شش ماهه و یکساله و قیمت اعلانات به چاپ می‌رسد. بالاى طاق، در یک سطر ضخیم تاریخ انتشار با قلم درشت تر نوشته می‌شد و زیر شیر و خورشید در سطرى دیگر عبارت «اخبار داخله ممالک محروسه پادشاهى» را می‌نوشتند. در بخش اخبار داخله، اخبار دارالخلافه تهران، سایر ممالک محروسه یا سایر ولایات (با اسم، مثلا ایالت فارس، خمسه، زنجان و...) و بعد احوالات متفرقه و غیره درج می‌شد. در بخش احوالات متفرقه اخبار ترجمه شده را از مطبوعات خارجى می‌گنجاندند. غیر از اخبار شاه، تصمیم‌هاى دولتى، جابه‌جایى‌هاى نظامى و اعلامیه‌هاى دولتى، این روزنامه را باید پیشتاز بخش «حوادث» در مطبوعات ایران دانست. حوادث درج شده در روزنامه از همه نوع بودند، از وقوع معجزه تا آتش‌سوزى، از سرقت تا کلاهبردارى و از دعوا تا خرمن‌سوزى. تیتر‌هاى کلى مثل امورات تجارى، اخبار اردوى همایونى، امورات قشون، احوال دول‌خارجه هم در روزنامه دیده می‌شوند. زیر احوال دول خارجه در بسیارى از شماره‌ها، اخبار کشورهاى خارجى، زیر نام آن کشور که با قلم درشت تر از متن نوشته می‌شد، جاى می‌گرفت.روزنامه وقایع اتفاقیه تا شماره شانزده روزهاى جمعه و از آن به بعد روزهاى پنج‌شنبه در چهار صفحه و اغلب در شش صفحه و گاهى در هشت و به ندرت در دوازده صفحه منتشر می‌شد. قلم نگارش روزنامه بدون آرایش و پیچش است تا به راحتى خوانده شود، همچنین نثر روزنامه ساده، بدون صنایع لفظى و در حد خود بسیار روان است.

قیمت هر شماره از روزنامه وقایع اتفاقیه ۱۰شاهى بود و وجه اشتراک سالانه آن ۲۴ قران و اشتراک آن براى حکام، مباشران، اعیان و تجار اجبارى بود. امیر کبیر (تا قبل از عزل از مقام صدارت) دستور داده بود که هرکس از دستگاه دولت ماهانه ۲۰۰ تومان حقوق می‌گیرد باید مشترک این روزنامه باشد. شبکه توزیع روزنامه نسبت به زمان خود، فعال و بسامان بود. امیر کبیر مقرر کرده بود که روزنامه را به محض چاپ به چاپارخانه‌ها بفرستند و از آنجا سهم شهرستان‌ها به مراکز استان فورى ارسال شود. سهم تهران را هم در دفتر ویژه‌اى به نام هر کس مشخص می‌کردند و به دست او می‌رساندند. اولین آگهى‌هاى بازرگانى- اعلان- در روزنامه وقایع اتفاقیه چاپ شد. در شماره ششم (۱۷جمادى الاول ۱۲۶۷قمرى) به آگهى فروش اجناس فرنگى در نزدیکى سفارت انگلستان بر می‌خوریم که براى جلب نظر جملاتى نظیر: «اعلاست و تازگى دارد» و «بعضى تا به حال در این ولایت هیچ نیاورده بود» در آنها قید شده بود. آن اجناس فرنگى متعلق به فردى به نام «مسیو روجیارى» بود و شامل اقلام مصرفى چون زنجیر ساعت، دستبند، میز و صندلى، ساعت، چینى، شمع، باروت، چتر، جعبه موزیک و... بود. این نخستین آگهى شناخته شده در مطبوعات ایرانى است.از این روزنامه جمعا۴۷۱ شماره منتشر شد که ۴۰شماره آن در عهد امیر کبیر بود، انتشار چهل و یکمین شماره آن فرمان عزل امیر از صدارت را به شرح زیر در بر داشت:

«سرکار اعلیحضرت قوى شوکت شاهنشاهى به اقتضاى راى جهان‌آراى ملوکانه صلاح و حرفه ملک و دولت و خیر و ثواب امور سلطنت را در این معنى ملاحظه فرمودند که میرزا تقى خان را از پیشکارى دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکى و غیره ذلک و کل اشغال و مناصبى که به او محول بود به کلى خلع و معزول فرمایند.» روزنامه وقایع اتفاقیه تا شماره۴۷۰ (سال۱۲۳۹شمسى) با همان عنوان منتشر شد اما در شماره ۴۷۱ با نام «روزنامه وقایع» منتشر شد و از شماره ۴۷۲ به بعد «روزنامه دولت علیه ایران» نام گرفت. یک نمونه از اخبار خارجى منتشر شده در این روزنامه به نقل از شماره ۲۰ (۱۹ شعبان ۱۲۶۷ قمرى) به شرح زیر است: «اول کسى که چرخ باسمه [چاپ] در فرنگستان ساخت از آن هزار روزنامه در ساعت درآورد. خیال می‌کرد که کار بزرگ کرده است... بعد از آن همان شخص چرخ دیگر به‌طورى ساخت که در یک ساعت سه هزار روزنامه از او بیرون آورد... در این روزنامه‌ها نوشته‌اند که روزنامه نویسان نیویارک [نیویورک] ینگى دنیا چرخى ساخته است که ساعتى ۲۰هزار روزنامه از او بیرون می‌آید.»