نگاهی به «کنوانسیون رامسر» به مناسبت چهل و پنجمین سال تصویب آن

پیمانی جهانی برای نجات تالاب‌ها

گروه تاریخ و اقتصاد: در سیزدهم بهمن ماه سال ۱۳۴۹ (دوم فوریه ۱۹۷۱) پیمان زیست‌محیطی موسوم به «کنوانسیون رامسر» به امضای نمایندگان ۱۸ کشور رسید. این پیمان مربوط به تالاب‌های مهم بین‌المللی، به‌ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی برای حفاظت از حیوانان و گیاهان وابسته به آنها (به‌ویژه پرندگان آبزی) است. امروزه ۱۶۹ کشور جهان عضو این پیمان هستند. این پیمان در حالی ۴۵ ساله می‌شود که در این مدت شماری از مهم‌ترین تالاب‌های ایران و منطقه خاورمیانه خشک و ناپدید شده است. بنابراین زنده‌سازی این پیمان به منظور جلوگیری از نابودی اکوسیستم و حیات طبیعی گیاهان و حیوانات ضروری است.

گروه تاریخ و اقتصاد: در سیزدهم بهمن ماه سال ۱۳۴۹ (دوم فوریه ۱۹۷۱) پیمان زیست‌محیطی موسوم به «کنوانسیون رامسر» به امضای نمایندگان ۱۸ کشور رسید. این پیمان مربوط به تالاب‌های مهم بین‌المللی، به‌ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی برای حفاظت از حیوانان و گیاهان وابسته به آنها (به‌ویژه پرندگان آبزی) است. امروزه ۱۶۹ کشور جهان عضو این پیمان هستند. این پیمان در حالی ۴۵ ساله می‌شود که در این مدت شماری از مهم‌ترین تالاب‌های ایران و منطقه خاورمیانه خشک و ناپدید شده است. بنابراین زنده‌سازی این پیمان به منظور جلوگیری از نابودی اکوسیستم و حیات طبیعی گیاهان و حیوانات ضروری است.

فراخوان اولیه به منظور تدوین کنوانسیونی بین‌المللی برای تالاب‌ها، در جریان کنفرانسی که بخشی از پروژه موسوم به MAR بود، مطرح شد. برنامه مذکور پاسخی بود به شتاب‌گیری روند تخریب اراضی وسیعی از باتلاق‌ها و تالاب‌های اروپا که حاصل آن کاهش تعداد مرغان آبزی این نواحی بود. کنفرانس MAR در سال ۱۹۶۲ و با شرکت نهادهایی بین‌المللی همچون اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، مرکز بین‌المللی تحقیقات تالاب‌ها و جانوران آبزی و شورای بین‌المللی حفاظت از پرندگان در Stes- Maries-de-la-Mer فرانسه برگزار شد. هشت سال پس از آن تاریخ و متعاقب یک سلسله جلسات فنی و بین‌المللی، متن یک کنوانسیون جدید تحت توجهات سازمان IWRB (امروزه موسوم به Wetlands International)، راهنمایی پروفسور G.V.T Matthews و هدایت دولت هلند تهیه شد. کنوانسیون مزبور ابتدا در نظر داشت تا با ایجاد شبکه‌ای از پناهگاه‌ها از پرندگان آبزی حفاظت کند؛ اما به تدریج و با توسعه متن کنوانسیون، حفاظت از بوم تالاب‌ها (به جای گونه‌ها) ارجحیت یافت.

تصویب کنوانسیون

سرانجام در کنفرانسی به ابتکار اسکندر فیروز (رئیس سازمان محیط‌زیست وقت) و در شهر ساحلی رامسر در تاریخ دوم فوریه 1971 متن کنوانسیون رامسر مورد موافقت قرار گرفت و روز بعد به امضای نمایندگان 18 کشور رسید. کنوانسیون به محض دریافت هفتمین سند تصویب یا الحاق توسط یونسکو (امین معاهده) که از سوی دولت یونان تسلیم شد، اجرایی شد. امروزه کنوانسیون رامسر 160 طرف متعاهد از سرتاسر جهان دارد. تاکنون و از زمان تصویب، کنوانسیون رامسر دستخوش اصلاح شده است: ابتدا توسط یک پروتکل در سال 1982 و بار دیگر با اعمال اصلاحاتی بر معاهده اصلی در سال 1987 موسوم به اصلاحات رجینا. در ذیل به توضیح مختصری پیرامون اصلاحات این کنوانسیون خواهیم پرداخت:

پروتکل پاریس

پروتکل پاریس (با افزودن ماده 10 مکرر به متن کنوانسیون) در کنفرانس فوق‌العاده اطراف متعاهد در دسامبر سال 1982 و در مقر یونسکو در پاریس به تصویب رسید. پروتکل یاد شده که در سال 1986 اجرایی شد، رویه‌ای برای اصلاح کنوانسیون تبیین کرده و نسخ رسمی معاهده را به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، عربی، آلمانی، روسی و اسپانیایی تصویب کرد. امروزه تقریبا تمام اطراف معاهده پروتکل پاریس را پذیرفته‌اند و به‌طور معمول طرف‌های جدیدی که به کنوانسیون رامسر ملحق می‌شوند، طرف پروتکل‌های اصلاحی پاریس و رجینا تلقی می‌شوند.

اصلاحات رجینا

در کنفرانس فوق‌العاده‌ای که در سال ۱۹۸۷ با حضور اطراف معاهده در رجینای کانادا برگزار شد، یکسری اصلاحات (به‌خصوص بر مواد ۶ و ۷) اعمال شد. اصلاحات مورد بحث، تغییر چندانی در اصول اساسی کنوانسیون ایجاد نکرد؛ اما جنبه‌هایی از کنوانسیون که از این اصلاحات متاثر شدند به این قرار بودند: اختیارات اطراف متعاهد، ایجاد یک کمیته دائمی، بودجه و یک دفتر یا دبیرخانه دائمی. این اصلاحات در اول می‌۱۹۹۴ اجرایی شدند.

ماموریت کنوانسیون

ماموریت کنوانسیون رامسر عبارت است از: «حفاظت و استفاده معقول از کلیه تالاب‌ها از طریق اقدامات محلی، منطقه‌ای و ملی و همکاری بین‌المللی به منظور کمک به دستیابی به توسعه پایدار در سرتاسر جهان.» تعریف به کار رفته از تالاب‌ها در این کنوانسیون بسیار موسع است و شامل مرداب‌ها، لجنزارها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها، آب‌های طبیعی یا مصنوعی اعم از دائمی یا موقت است که آب‌های شیرین، تلخ یا شور در آن به‌صورت راکد یا جاری یافت می‌شود.

چرا تالاب‌ها؟

تالاب‌ها از جمله مولدترین محیط‌های جهان هستند. آنها گهواره‌های تنوع‌زیستی دنیا هستند که با فراهم ساختن آب و قابلیت زاد آوری اولیه نقش مهمی در بقای گونه‌های بی‌شماری از گیاهان و جانوران وابسته به خود ایفا می‌کنند. آنها از اجتماعات انبوه گونه‌های پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی‌مهرگان حمایت می‌کنند. تالاب‌ها حداقل 9/ 4 میلیارد دلار ارزش خدماتی در سال به‌وجود می‌آورند. تالاب‌ها ارزش اقتصادی زیادی دارند. تامین آب، شیلات (بیش از دوسوم از برداشت محصول ماهی جهان به سلامت مناطق تالابی بستگی دارد)، زراعت (از طریق حفظ سهم آب و نگهداری مواد غذایی حاصل از دشت‌های غرقابی)، تولید چوب، منبع انرژی لجنی و گیاهی، منابع حیات وحش، حمل‌ونقل و فرصت‌های تفریحی و گردشگری (توریسم). در واقع اهمیت تالاب‌ها را باید به شرح ذیل بر شمرد:

- تالاب‌ها به لحاظ اکولوژیک از اهمیت بنیادینی برخوردارند و تنظیم کننده رژیم‌های آبی و منابع تنوع‌زیستی در تمام سطوح اعم از گونه‌ها، تولید و وراثت و اکوسیستم هستند.

- تالاب‌ها منابع با اهمیتی به لحاظ اقتصادی، علمی، فرهنگی و تفریحی برای جوامع به شمار می‌روند.

- تالاب‌ها نقشی حیاتی در انطباق و کاهش تغییرات آب و هوایی دارند.

- دست‌اندازی مداوم و از بین بردن تالاب‌ها موجبات صدمات جدی و گاهی جبران‌ناپذیر به محیط‌زیست و اکوسیستم را فراهم می‌آورد.

مفهوم استفاده معقول از تالاب‌ها

استفاده معقول از تالاب‌ها که در زمره اهداف کنوانسیون رامسر قرار دارد، یعنی: حفظ ماهیت اکولوژیک آنها که با اجرای شیوه‌های اکوسیستمی و در چارچوب توسعه پایدار میسر می‌شود. بنابراین اساس کاربرد معقول عبارت است از: حفاظت و استفاده پایدار از تالاب‌ها و منابع آنها به نفع کل بشریت.

«تالاب‌های رامسر» کدامند؟

همان‌طور که در بالا گفته شد تعریف به عمل آمده از تالاب‌ها در کنوانسیون رامسر تعریف موسعی است. کنواسیون رامسر تعیین تالاب‌های نمونه، کمیاب یا منحصربه‌فرد را ترغیب کرده است؛ در واقع تالاب‌هایی که برای حفظ تنوع‌زیستی با اهمیت تلقی می‌شوند، این مکان‌ها پس از معرفی به «فهرست تالاب‌های بااهمیت بین‌المللی کنوانسیون» افزوده شده و به‌عنوان «سایت‌های (اماکن) رامسر» شناخته می‌شوند. کشورهای عضو توافق کرده‌اند تا با تعیین تالاب‌ها به‌عنوان سایت رامسر، ترتیبات لازم برای نظارت و مدیریت حفاظت از تالاب و تضمین استفاده معقول از آن را فراهم کنند. تالاب‌هایی که در فهرست تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی ثبت می‌شوند از اهمیت اکولوژیک، گیاهی، جانوری، ایستاب شناسی یا هیدرولوژیک برخوردارند. تالاب‌هایی که قرار است در این فهرست ثبت شوند باید حائز یک یا چند معیار شناسایی تالاب‌های بااهمیت بین‌المللی باشند.

ارتباط با کنوانسیون‌های منطقه‌ای

دبیرخانه کنوانسیون رامسر مبادرت به امضای تفاهم‌نامه‌های همکاری با برخی سازوکارهای منطقه‌ای کرده است که به آنها اشاره می‌شود؛ کنوانسیون برنامه محیط‌زیست ملل متحد (UNEP) برای توسعه و حفاظت محیط‌زیست دریایی منطقه کارائیب (موسوم به کنوانسیون کارتاهنا)، واحد هماهنگی برنامه عملیاتی کنوانسیون حفاظت از محیط‌زیست دریایی و منطقه ساحلی مدیترانه (کنوانسیون بارسلونا)، کنوانسیون حفاظت و توسعه پایدار Carpathians (کنوانسیون کارپاتینز)، برنامه محیط‌زیست منطقه‌ای اقیانوس آرام (SPREP)، کمیسیون بین‌المللی حفاظت از رودخانه دانوب (ICPDR)، کمیسیون حوزه آبگیر دریاچه چاد و مقام حوزه آبگیر نیجر و بالاخره کمیسیون بین‌المللی (CICOS).

سایر نهادهای همکار با کنوانسیون رامسر

همچنین دبیرخانه رامسر براساس مفاد برنامه مشترک کاری که در سال 2002 مورد توافق قرار گرفت روابط نزدیکی با «برنامه انسان و زیست کره یونسکو » برقرار کرده است. در فوریه 2006 موافقت‌نامه همکاری میان رامسر و آژانس محیط‌زیست اروپایی امضا شد. در ژوئن 2006 موافقت‌نامه همکاری رامسر و سیستم پایش جهانی (GTOS) به امضا رسید و نیز دبیرخانه رامسر همکاری بسیار نزدیکی با پروژه GlobWetland آژانس فضایی اروپا (که پنجاه سایت رامسر در سراسر جهان را دربرمی‌گیرد) آغاز کرده است. سرانجام می‌توان به همکاری‌های گسترده میان کنوانسیون رامسر و سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) اشاره کرد.

هماهنگی میان کنوانسیون‌ها

دبیرخانه رامسر در جلسات هماهنگی کنوانسیون‌ها که برنامه محیط‌زیست ملل متحد ترتیب می‌دهد، شرکت می‌کند. همچنین دبیرخانه رامسر منابع مالی و زمان زیادی را صرف همکاری با گروه‌ها و پژوهش‌های مشترک کرده است و هدف آن هماهنگی کنوانسیون‌های مرتبط با محیط‌زیست بوده است. به‌طور مثال پژوهشی که توسط مرکز مانیتورینگ محیط‌زیست جهانی UNEP در مورد امکان هماهنگ سازی شرایط گزارش دهی طبق سازوکارهای مختلف صورت گرفت و نیز مشارکت در «گروه مدیریت محیط‌زیست» برنامه محیط‌زیست ملل متحد.

ایران و کنوانسیون رامسر

کنوانسیون رامسر مشتمل بر یک مقدمه و دوازده ماده است که از تاریخ ‌٢١ تیرماه ‌١٣٥١ شمسی (‌١٢ ژانویه‌١٩٧٢ میلادی) برای امضای دول مفتوح بوده و در تاریخ ‌٤ شهریور ‌١٣٥١ از طرف نماینده ایران در پاریس به امضا رسیده است و تصویب و اجازه تسلیم اسناد به آن داده می‌شود. قانون فوق مشتمل بر یک ماده و متن کنوانسیون ضمیمه پس از تصویب مجلس سنا در تاریخ دوشنبه 18 فروردین 1352 در جلسه روز سه‌شنبه ‌٢٨ اسفند ‌١٣٥٢ شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید. قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به پروتکل اصلاحی کنوانسیون مربوط به تالاب‌های مهم بین‌المللی، به ‌ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی (کنوانسیون رامسر) که در جلسه سه‌شنبه ‌١٤ خرداد ‌١٣٦٤ مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ‌٢٥ خرداد ‌٦٤ به تایید شورای نگهبان رسید و طی نامه شماره ‌٢٣٣٤ مورخ ‌٢٨ خرداد ‌٦٤ ریاست جمهوری به نخست‌وزیری واصل شد.

نماینده و سازمان مرجع کنوانسیون رامسر در ایران، سازمان محیط‌زیست است که مسوولیت نظارت و اجرای آن را برعهده دارد. سازمان محیط‌زیست نیز برای پیشرفت کار، کمیته‌ای با نام کمیته ملی کنوانسیون رامسر باحضور نماینده‌های وزارت علوم، وزارت نفت، وزارت امورخارجه، وزارت جهاد کشاورزی و دو نماینده از سازمان‌های غیردولتی تشکیل داده است که برترین گروه‌های تصمیم گیرنده در این رابطه هستند. در حال حاضر بیش از 1800 تالاب در سراسر جهان در لیست تالاب‌های تحت حفاظت کنوانسیون رامسر قرار دارند که ایران از لحاظ تعداد تالاب‌های ثبت شده در این کنوانسیون از بین 160 کشور در مقام 19 قرار دارد. در ایران بیش از 86 تالاب با اهمیت بین‌المللی شناسایی شده و از بین آنها تا کنون 33 تالاب در قالب 22 سایت با مساحت یک میلیون و 681 هزار و 167 هکتار در کنوانسیون ثبت شده‌اند.

- بخشی از یک مقاله، نوشته مهرداد محمدی