در یادداشت تحلیلی استادیار موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی بررسی شد
فضای رقابتی و نمایشگاه‌های عرضه مستقیم
ازجمله نشانه‌های شکل‌گیری فضای رقابتی حامی مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان در فرآیندهای مختلف زنجیره تامین و عرضه محصولات، گسترش استفاده از ابزار و روش‌های مناسب‌ونوین در حلقه‌های این زنجیره است. به‌گونه‌ای‌که بنگاه‌های فعال و متقاضی فعالیت در همه حلقه‌های زنجیره یا تنها یک حلقه از زنجیره تامین و عرضه محصولات، برای ماندگاری در بازار و رشد درآمد و سود بیشتر، در رقابت با سایر بنگاه‌ها با کاهش قیمت، افزایش کیفیت و تنوع محصول یا محصولات یا تنها یکی یا دوتا از شاخص‌ها، به‌دنبال نوآوری، خلاقیت و بهبود روش‌ها و ابزار فعالیت با به‌کارگیری دانش، تخصص، کارآیی، تجربه و...، حرکت می‌کنند. برای نمونه یکی از روش‌ها و ابزار مهم در رشد و توسعه درآمد و سود فعالیت بنگاه‌ها، استفاده از ابزار حراج محصولات در دوره‌های مشخص کوتاه‌مدت و میان‌مدت است. البته همیشه نوع و ماهیت محصول یا محصولات در استفاده از ابزار و روش‌های مختلف فعالیت موثر است. به‌طوری‌که دوره مصرف برخی محصولات کم است و امکان ذخیره‌سازی و نگهداری طولانی مدت برخی محصولات میسر نیست. در نتیجه فروشگاه‌های خرده‌فروشی، معمولا کالاهایی را حراج می‌کنند که نگهداری بیشتر آن، به زیان‌شان تمام شود. با برگزاری حراج و کاهش قیمت کالاها، افزایش فروش و حداکثر کردن سودشان را دنبال می‌کنند.
برگزاری حراج زمان مشخصی ندارد اما در بیشتر کشورها، عرضه‌کنندگان عمده محصولات، به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که حراج در زمان‌هایی که تقاضای عموم مردم برای خرید کالاها بیشتر است، برگزار شود. در کشورهایی که زیرساخت‌های بازارهای رقابتی در همه فرآیندهای زنجیره تامین و عرضه محصولات باتوجه به علم اقتصاد آماده‌سازی شده و فضای رقابتی برقرار است، در بنگاه‌های مختلف خرده‌فروشی کوچک و بزرگ، همچون دست‌فروشی در روز بازارها، انواع فروشگاه‌های سیار، فروشگاه‌های زنجیره‌ای، فروشگاه‌های مجازی، فروشگاه‌های تجارت‌الکترونیک، ماشین‌های خرده‌فروشی اتوماتیک و...، انواع حراج‌ها در دوره‌های زمانی، با تخفیف‌های مختلف برگزار می‌کنند. به‌گونه‌ای‌که در زمان برگزاری برخی حراج‌ها به‌صورت‌های مختلف به‌ویژه در فروش فوق‌العاده در فروشگاه‌های خرده‌فروشی بزرگ و زنجیره‌ای، که عمدتا در اعیاد ملی و مذهبی یا ایام آخر سال در برخی کشورها برگزار می‌شوند، تعداد زیادی گردشگر از سایر کشورها برای خرید محصولات مورد نیازشان با قیمت حراج به آن کشورها مسافرت می‌کنند.
هرچند در زنجیره تامین و عرضه محصولات در ایران، متاسفانه توجه چندان به آماده‌کردن زیرساخت‌های لازم علمی در جهت شکل‌گیری رقابت سازنده و درست در فرآینده‌های مختلف زنجیره به‌ویژه درحلقه آخر، یعنی‌بازرگانی و به‌خصوص بازرگانی‌داخلی صورت نگرفته است. درنتیجه برعکس بیشتر کشورها ابزار و روش‌های مختلف فعالیت در خرده‌فروشی(ایران) ازجمله ابزار نوین، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌گونه‌ای‌که عملکرد عمده فعالان توزیع محصولات(کالاوخدمات) در ایران به شکلی است که نه‌تنها عرضه محصولات مختلف باکمترین هزینه و در کمترین زمان و تنوع محصولات برای مصرف‌کنندگان مختلف و گوناگون انجام نمی‌گیرد، بلکه برخی از فعالان، به استانداردهای سلامت و بهداشت و آنچه تحت نام حقوق‌مصرف‌کنندگان در کشورهای دیگر شناخته می‌شود، توجهی ندارند. در این بین برای فروش بیشتر کالاها از روش‌های مناسب حراج هم، نه‌تنها به‌خوبی استفاده نمی‌شود بلکه سوءاستفاده‌هایی هم در جهت اجحاف‌های مختلف به مصرف‌کنندگان وارد می‌شود.
از سال‌های ابتدای پیروزی انقلاب، دولت‌ها برای حمایت همزمان از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان‌داخلی یا حذف دلالان بین تولید (یا واردات) و مصرف، برنامه‌هایی برای ساماندهی برگزاری نمایشگاه‌های عرضه مستقیم محصولات را در سطح گسترده‌ای، پیگیری و عملیاتی کرده‌اند. برگزاری این‌گونه بازارهای حراج سابقه دیرینه‌ای در کشورهای جهان تحت نام‌های مختلف و برای دوره‌های مختلف دارد، که در زمینه محصولات کشاورزی تحت نام از مزرعه تا خانه شناخته می‌شوند. درکل باید توجه کرد که حراج به‌صورت‌های مختلف ازجمله مهم‌ترین ویژگی‌های شبکه‌های توزیع رقابتی در کشورهاست و نقش عمده‌ای دردستیابی همزمان به اهداف حمایت از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان در کشورها دارد. در کشورهای توسعه‌یافته که دارای دولت فدرال و دولت‌های ایالتی مستقل هستند، عمده اقدامات حمایت از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان توسط دولت‌های ایالتی پیگیری و انجام می‌شود.
دراین‌بین به مرور بنگاه‌های خرده‌فروشی سنتی هم برای حضور موفق در بازار با الگو‌گیری از فروشگاه‌های زنجیره‌ای به سمت استفاده مناسب از حراج واقعی به‌صورت تکی یا گروهی همچون «فروش فوق‌العاده در بنگاه‌های خرده‌فروشی با هماهنگی و نظارت اتحادیه‌های صنفی»، یا «فروش‌فوق‌العاده در خرده‌فروشی مستقل» و «نمایشگاه عرضه مستقیم محصولات» روی آوردند. هر‌یک از این روش‌ها باتوجه به آماده نشدن بستر رقابتی در فرآیند ایجاد و فعالیت برخی بنگاه‌های خرده‌فروشی، دارای نقاط ضعف و قوت‌هایی هستند. اما در کل باید از شیوه‌های مختلف حراج، در جهت گسترش فضای رقابتی استفاده شود، اگرچه قوانین و مقررات حقوق مصرف‌کنندگان کارآ نیست و همچنین مشکلات در سیاست‌گذاری کلان کنترل، نظارت و بازرسی بر فعالان زنجیره تامین و عرضه کشور وجود دارد.
به‌طور کلی باید توجه داشت که‌با محدودکردن سمت عرضه اقتصاد کشور از حضور فعالان شناخته شده در کسب‌وکارها در فرآیندهای مختلف زنجیره‌تامین و عرضه محصولات، نه‌تنها اقتصاد کشور را به سمت رقابت بیشتر سوق ندادند، بلکه با محدود کردن تعداد فعالان، به‌نوعی از شکل‌گیری انحصار در بازارهای کشور حمایت‌هم شده‌است. در این وضعیت دولت به‌جای اولویت اول به حمایت از مصرف‌کنندگان، آنها را مجبور به تهیه اقلام محصولات موردنیاز با بالاترین قیمت و کمترین کیفیت و تنوع کرده است. همچنین عرضه‌کنندگان محصولات را با کمترین قیمت از تولیدکنندگان داخلی تهیه یا از محل واردات غیرقانونی و قاچاق با کمترین کیفیت تهیه می‌کنند. البته برای شکل‌دهی بازار رقابتی حامی مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان، باید امکان فعالیت برای‌همه بنگاه‌های که‌از ابزار و روش‌های نوین کسب‌وکار استفاده می‌کنند، فراهم باشد. اما اقدام اشتباه دولت در عدم برگزاری نمایشگاه عرضه مستقیم، بیش‌از همه به عموم مردم در اجبار به تهیه محصولات مورد نیازشان تنها از عرضه‌کنندگان محدود، زیان وارد خواهد کرد. همچنین حدود ۶۰۰ هزار تولیدکننده کوچک و متوسط صنفی که عمده‌ترین بنگاه‌های مشارکت‌کننده در برگزاری نمایشگاه‌ها بودند، از عدم برگزاری آن ضرر خواهند دید. پس‌حتی اگر توجیه اشتباه حمایت از اصناف با عدم برگزاری نمایشگاه عرضه مستقیم را قبول داشته باشیم اما در این موضوع تضادی وجود دارد و آن ترجیح منافع اصناف توزیعی بر اصناف تولیدی است. پس حداقل در شرایط دشوار اقتصادی که اقشار ضعیف و کم‌درآمد، کمترین درآمد و دستمزد در صورت اشتغال را دارند، باید اقدامی کرد که آنها دستمزد ناچیز را در بازار رقابتی صرف‌خرید سبد بزرگ‌تری از محصولات موردنیازشان کنند. در نتیجه با گسترش فعالان عرضه درفضای رقابتی، با رقابت بیشتر بین بنگاه‌ها، قیمت محصولات کاهش خواهد یافت، آنگاه اقشار مختلف مردم به‌ویژه افرادی که دستمزدشان محدوداست، توان خرید محصولات بیشتری را خواهند داشت. به این ترتیب افزایش تقاضا موجب رشد بیشتر تولید محصولات به‌ویژه از سوی تولیدکنندگان صنفیوصنعتی کشور می‌شود. دراین شرایط تقاضا برای محصولات تولیدی افزایش‌وبه‌تبع آن اشتغال نیروی‌کار افزایش می‌یابد و باکمی دقت‌بیشتر در رعایت استانداردهای کمی‌وکیفی، از سوی بنگاه‌های تولیدی، آنها برای تداوم درآمد و سود بیشتربه سمت بازارهای صادراتی هم روی خواهند آورد. پس با برگزاری حراج واقعی در شکل‌های متفاوت و علمی که بهترین آن برگزاری حراج به قیمت تولیدکننده در فروشگاه‌های وابسته به تولیدکنندگان صنفیوصنعتی است، منافع اقتصاد همچون شیوه برگزاری نمایشگاه‌های عرضه مستقیم محصولات حداکثر خواهد شد. البته سایر شیوه و ابزار فعالیت در زنجیره تامین و عرضه همچون برگزاری روز بازارها برای عرضه محصولات کشاورزی روستاییان، زنان سرپرست خانوار، معلولان، تولیدکنندگان خانگی و... یا استفاده از وسایل حمل مختلف برای فعالیت‌های مختلف توزیعی، خدماتی و خدمات فنی و حتی تولیدکنندگان کوچک و... هرکدام به‌نوعی موجب رشد سمت عرضه اقتصاد، گسترش رقابت، کاهش قیمت، افزایش اشتغال و... منافع کل‌اقتصاد حداکثر خواهدشد. اما روند فعلی که‌تنها از فعالیت گروهی از کسب‌وکارهای سنتی حمایت می‌شود، تمام شاخص‌های کلان کشور تضعیف خواهند شد.
