روز دوشنبه 9 مرداد ماه پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات میزبان نشستی با عنوان «مشروطیت، ما و اکنون» بود. در این نشست تلاش شد نسبت جنبش مشروطه از سه زاویه تاریخ، جامعه‌شناسی و اقتصاد با امروز جامعه ایران مشخص شود. دکتر هاشم آقاجری، دکتر ابراهیم توفیق و دکتر محمد مالجو سخنرانان این نشست بودند. روز شنبه (14مرداد) به سخنرانی دکتر توفیق پرداختیم. وی مشروطه را حاصل روایت‌های ساخته شده از آن دانست و کوشید نشان دهد چگونه امروز ما حاصل روایتی است که در دهه 40 از مشروطه غلبه پیدا کرده است. دکتر مالجو در ادامه به‌عنوان یک اقتصاددان در سخنان خود کوشید نشان دهد چگونه تداوم الگویی که از مشروطه امتداد یافته است در اقتصاد امروز ایران نقش‌آفرینی می‌کند و سبب خاص‌بودگی این اقتصاد و بحران‌های بعدی آن شده است.

روسیه و انگلیس از دیرباز برای حفظ منافع خود در ایران سیاست‌های خاصی را دنبال می‌کردند. دستیابی به آب‌های گرم خلیج‌فارس از طریق ایران و رقابت با انگلیس سیاستی بود که روس‌ها برای حضور در ایران به‌دنبال آن بودند. هندوستان نیز به‌عنوان مستعمره غنی دولت انگلیس عامل توجه این دولت به راه‌های منتهی به آن و نیز تحولات مخاطره‌آمیز برای آن بود. بنابراین ایران به دلیل اینکه نقطه استراتژیک شرق محسوب می‌شد همواره مورد توجه بود. دولتمردان ایرانی نیز که پس از مشروطه در پی تشکیل مجلس و احزاب مرتبط با آن بودند گهگاه به هرکدام از این دو قدرت متمایل می‌شدند.

ایزاک نیوتن، دانشمند انگلیسی (1727 ـ 1643) پنجم جولای 1687 شاهکار خود «اصول ریاضی فلسفه طبیعی» را منتشر کرد. او در این کتاب مفهوم گرانش عمومی را مطرح و با تشریح قوانین حرکت اجسام، علم مکانیک کلاسیک را پایه گذاشت. نیوتن در مقدمه این کتاب نوشت: «به این اثر به‌عنوان اصول ریاضی فلسفه طبیعی می‌نگرم چراکه به‌نظر می‌رسد وظیفه اصلی فلسفه این است که نیروهای طبیعی موجد حرکات در پدیده‌ها را بیابد و آنگاه از نیروهای به‌دست آمده پدیده‌های دیگر را تبیین کند و با این دیدگاه است که گزاره‌های کتاب‌های اول و دوم را ارائه کرده‌ام.

از مشروطیت دوم به بعد هم در طول این یک قرن، ما هیچ‌گاه به لحاظ ساختاری نتوانستیم به یک مشروطگی متوازن برسیم که دستکم در سطح حقوقی آنچه را که در قانون اساسی مشروطیت جنبه نهادینه پیدا کرده بود؛ یعنی اینکه شاه سلطنت کند و نه حکومت و مقام غیرمسوول و غیرمختاری باشد و نسبتی بین مسوولیت و قدرت وجود داشته باشد و این نسبت متوجه کابینه و دولتی است که در مقابل مردم به‌صورت غیرمستقیم و در برابر نمایندگان مردم و پارلمان به‌صورت مستقیم باید پاسخگو باشد. ضمن اینکه باید منتخب مردم باشد و پارلمان نیز مستقل باشد و عدلیه‌ای وجود داشته باشد که در قالب یک نهاد قضایی مستقل خارج از اعمال نفوذ سلطنت و حتی دولت بتواند احقاق‌حق کند.

با درآمدن ایران در زمره کشورهای دارای حکومت قانون، از مهم‌ترین برنامه‌هایی که می‌توانست مشارکت مردم در امور شهری را تضمین و آنان را با رسم و رسوم مشروطه‌گری آشنا سازد، بی‌گمان سپردن امور محلی به خود مردم بود؛ همچنان که نمایندگان ملت نیز در دارالشورای ملت به این نتیجه رسیده و خواهان نفوذ و گسترش قدرت مردم در امور شهری بودند؛ به این دلیل به گردآوری و تصویب قانون بلدی پرداختند زیرا تصور می‌کردند با تشکیل انجمن‌های بلدی از نمایندگان مردم، قدرت مشروطیت درشهرستان‌ها رو به فزونی خواهد رفت. چنانچه این انجمن را یکی از نویسندگان دوره مشروطه به «حکومت محلی» تعبیر می‌کند.

با وجود ظهور سه دولت صفویه و عثمانی و گورکانی در جهان اسلام و روابط این سه امپراتوری در یکی از مهم‌ترین دوران تاریخ جهان یعنی طلوع انقلاب علمی و ظهور انقلاب دینی و عصر روشنگری و انقلاب صنعتی و افول این سه امپراتوری و ظهور استعمار و دگرگون شدن جهان مدرن، نیازمند فهم جدیدی از صفویه در ایران هستیم. شاه‌اسماعیل صفوی که از ترکان اردبیل و از نوادگان شیخ صفی‌الدین اردبیلی بود با تاسیس سلسله صفوی و یاری قزلباش‌ها ژئوپلیتیک منطقه را برای همیشه دگرگون کرد، ولی صفویه‌شناسی هنوز راه درازی در پیش دارد.

کمپانی نفتی سینکلر یک کمپانی آمریکایی بود که به هری فوردسینکلر سرمایه‌دار کالیفرنیایی تعلق داشت. از سال 1300ه. ش طی مذاکراتی با احمد قوام قرار بود امتیاز نفت شمال به این کمپانی واگذار شود. این امر در شرایطی میسر شده بود که با سقوط تزارها و روی کار آمدن حکومت جدید در شوروی، طی قرارداد 1921 در رابطه با مسائل اقتصادی، ارضی، مالی و سیاسی، کلیه قراردادهای روسیه تزاری لغو شد و در نتیجه روسیه از شمال ایران عقب‌نشینی کرد. بنابراین قوام این فرصت را غنیمت شمرد تا نیروی سوم یعنی آمریکا را در ایران دخیل کند؛ اما قدرت و نفوذ انگلستان در نفت ایران به حدی بود که این امر بسیار دشوار بود.

یک روز خبری مثل بمب در تهران صدا کرد. خبر چه بود؟ سردارسپه قوام را توقیف کرده است! چرا؟ برای اینکه قوام‌السلطنه قصد داشت رضاخان را ترور کند.

منبع: خاطرات سیاسی فرخ «معتصم‌السلطنه»، تاریخ پنجاه ساله معاصر.