از قافله عقب نمانیم

علی غفوری

صنعت خودرو در ایران اگر چه قدمتی در حدود نیم قرن دارد اما به نظر می‌رسد هنوز با شرایط پایداری مواجه نیست. این صنعت علیرغم آنکه در ۲۰ سال گذشته بدون وقفه در حال رشد کمی بوده اما هنوز از مشکلات ساختاری نظیر دولتی بودن، ضعف کیفیت قطعات، فقدان استراتژی و دور ماندن از تکنولوژی رنج می‌برد. مطلبی که در ادامه می‌خوانید به دنبال تشریح فرصت‌ها و چالشهای صنعت خودروی ایران است. فرصت‌هایی که نباید از دست برود

ایران در یک نگاه کلی کشوری بزرگ با جمعیت قابل توجه است که می‌تواند بازار بلقوه‌ای برای هر صنعتی به ویژه صنعت خودرو باشد. وجود چنین بازاری سبب شده تا از اواسط سالهای ۱۳۳۰ بخش خصوصی به دنبال ایجاد صنعت خودرو در ایران برود. همین علاقه به بازار داخلی باعث شده تا در دهه ۸۰ نیز که تولید خودروی ایران از مرز یک میلیون دستگاه گذر کرد هنوز نگاهی به بازار داخلی باشد. بر اساس برآوردهای مختلف بازار ایران قدرت خرید ۲ /۱ تا ۵ /۱ میلیون دستگاه خودرو را در سال دارد. نکته‌ی جالب توجه آنکه اکثر کارشناسان تا یک دهه قبل وجود چنین تقاضایی را باور نمی‌کردند و معتقد بودند تشنگی بازار ایران در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ سبب تقاضای کاذب شده اما این تقاضا پایدار نخواهد بود. گذر زمان نشان داد که موج جدید جمعیت جوان از یکسو و افزایش درآمد سرانه مردم ایران از سوی دیگر سبب شده تا این رقم تقاضا کاهش نیابد و حتی با اندکی افزایش روبه رو شود.

در حقیقت این بازار می‌توانست (و می‌تواند) پایه خوبی برای رشد کیفی تولیدات داخلی باشد. کشورهایی نظیر ژاپن، کره جنوبی و اخیراً چین با تکیه بر بازار داخلی خود پیشرفت کرده‌اند اما به ویژه ژاپن و کره جنوبی به سرعت از این مرحله گذشتند و به مرحله صادرات رسیدند. آخرین آمارها حاکی از افزایش فروش هیوندای کره در خارج از این کشور حتی بیش از تولید داخلی دارد.

بنابراین بازار مناسب ایران را می‌توان به بزرگترین فرصت صنعت خودرو دانست که باید از آن استفاده کرد.

این فرصت صنعت خودرو از نظر شرکت‌های خارجی نیز با ارزش است. شرکت‌های با هوش‌تر اروپایی نظیر پژو- سیتروئن و رنو- نیسان اکنون ۲ دهه است که در بازار ایران حضور جدی دارند. آنها برای دستیابی به این بازار در نبود رقبای آمریکایی و ژاپنی خود حاضرند تا مرحله‌ صدور تکنولوژی نیز جلو آیند. آمادگی رنو- نیسان در ۵ سال پیش برای سرمایه گذاری در صنعت خودروی ایران در همین راستا بود، که متاسفانه از این فرصت استفاده مناسب نشد. اما علیرغم از دست رفتن این فرصت ما هنوز می‌توانیم با یک شرکت جهانی به توافقات استراتژیک مهمی دست یابیم که "تولید مشترک" یکی از آنها خواهد بود.

فرصت دیگر صنعت خودروی ایران وجود ۵ دهه تجربه است. اگرچه صنعت فولادی ایران در مقایسه با کشورهایی نظیر آلمان، ژاپن، فرانسه، آمریکا و حتی کره جنوبی صنعتی ضعیف است اما در مقیاس یک کشور آسیایی حتی از کشورهای اروپایی شرقی و امریکای جنوبی و آسیایی پیشرفته‌تر محسوب می‌گردد. مسوولان شرکت رنوی فرانسه به این نکته اذعان داشتند که زیر ساختهای قطعه سازی در ایران بهتر از بسیاری از کشورهای شریک آن کمپانی در آسیا و اروپا است.

ایران امروز ظرفیت تولید ۵ /۱ میلیون خودرو در سال را دارد. سال گذشته ایران با تولید ۳ /۱ میلیون دستگاه خودرو (یک میلیون و ۶۶ هزار سواری، ۱۹۰ هزار وانت و ۳۹ هزار خودروی سنگین) رشدی ۲ /۹ درصدی را ثبت کرد و نشان داد که می‌تواند کماکان رشد تولید را حفظ کند. اگرچه امروز بخش اعظم ظرفیت تولید ایران به خودروهای با تکنولوژی قدیمی اختصاص داده شده اما با اندکی کار مهندسی و قراردادهای مناسب می‌توان این روند را تغییر داد.

نیروی متخصص و با تجربه را می‌توان سومین فرصت ایران برای توسعه صنعت خودرو دانست. واقعیت این است که مهندسین، تکنسین‌ها و کارگران ماهر ایرانی قادر به دریافت و توسعه سریع تکنولوژی در اکثر زمینه‌ها و از جمله خودرو هستند، چنین ظرفیتی نباید به سادگی کنار گذاشته شود. می‌توان با اندکی برنامه‌ریزی زمینه را برای انتقال تکنولوژی در کنار یک همکاری دراز مدت با یک شرکت خارجی فراهم کرد تا به تدریج مهندسان ایرانی به مانند همتایان ترک خود اقدام به تولید و یا نظارت بر تولید محصولی کنند که از تکنولوژی "روز" بهره‌مند است.

از یاد نبریم که هدف شرکت رنوی فرانسه در ایران تولید ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار خودرو در داخل کشور با کمک همین مهندسان و کارگران ایرانی بود تا با کمک همین نیروها این محصول ارزانتر از فرانسه به همه دنیا صادر شود.

چالشهای پیش رو

بزرگترین مشکل صنعت خودروی ایران "دولتی بودن" آن است. هنوز این صنعت تحت تاثیر تصمیمات دولت است. امروز دیگر کمتر کسی منکر ضعف دولتها در بنگاه داری است. شرکتهای دولتی همیشه با تورم نیرو کاهش بهره‌وری روبه رو هستند و خودرو سازان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. از طرف دیگر ویژگی اقتصاد ایران مانع حضور سرمایه‌داران بسیار پولدار می‌شود و بازار سرمایه ایران نیز شاهد قدرت جذب شرکتهای چند ملیتی را نداشته باشد. تا زمانی که این دو گروه وارد اقتصاد صنعت خودروی ایران نشوند امیدی به غیر دولتی شدن صنعت خودرو نیست. چالش دیگر صنعت خودروی ایران بحث قدیمی بودن تکنولوژی اکثر خودروهای تولیدی است.حدود ۹۰۰ هزار خودروی تولیدی ایران را خودروهایی نظیر پراید، پژو ۴۰۵، پژو پرشیا، وانت پیکان، وانت مزدا، وانت زامیاد، پژو روآ و نظایر آنها تشکیل می‌دهد که کلیه این خودروها از نظر تکنولوژی مربوط به ۲ تا ۳ دهه قبل هستند.

اگرچه ایران سعی کرده در سالهای اخیر تغیراتی در موتور و بدنه این محصول بدهد اما واضح است که قدیمی بودن پلتفورم و ظاهر و حتی موتور آنها این اجازه را نمی‌دهد که این محصولات در بازار جهانی قادر به رقابت با محصولات خارجی باشند. از طرف دیگر ضعف مالی سبب شده تا خودرو سازان نتوانند مدلهای جدید خود را به تولید انبوه برسانند. رانا، مینیاتور و مدلهای جدید سمند مدت‌ها است که آماده تواید انبوه هستند اما هزینه بر بودن هر تولید جدید، مانع ورود آنها به بازار شده است.

چه باید کرد؟

ضعف خودروی کشور را به دلایل متعدد نمی‌توان کنار گذاشت و یا ضعیف کرد. این صنعت به ما قدرت چانه زنی، با شرکت‌های خارجی را می‌دهد و گردش مالی و اشتغال ایجاد می‌کند. اما باید این صنعت را رقابتی کرد، به این معنا که در یک دوره زمانی مشخص دیوار تعرفه را پایین کشید و به خودرو ساز و مشتری توامان اجازه داد راه خود را پیدا کنند.

از طرف دیگر صنعت خودروی ایران برای توسعه راهی جز "برونگرایی" ندارد. سالها درونگرایی و تکیه بر خود کفایی صنعت خودرو را از غافله توسعه عقب انداخت. این صنعت باید در کنار توجه به "ساخت داخلی" و خود کفایی، همکاری برای تولید محصولات خارجی را نیز در دستور کار قرار دهد. جوینت ونچر راه این صنعت برای عبور از بحران و رکود فعلی است. بازار داخلی ایران اگرچه جذاب است اما محدود است. به همین دلیل تکیه بر این بازار سبب توقف رشد صنعت خودرو می‌شود، اما تولید مشترک با یک شرکت قدرتمند خودرو سازی نظیر رنو، تویاتا، هیوندای و یا نظایر آنها می‌تواند هم به توسعه تکنولوژی کشور کمک کند و هم، ما را به بازارهای جهانی متصل کند فراموش نکنیم که صنعت خودرو، صنعت "اندازه‌های بزرگ اقتصادی " است. تنها با دستیابی به تیراژهای میلیونی می‌توان به نوآوری، ارزان سازی و رقابت است زد. چنین با تکیه برهمین استراتژی سال گذشته میلادی مبدل به بزرگترین تولید کننده و بازار خودروی جهانی شد.