وضعیت کرمان و مقایسه با بلوچستان انگلیس

ارگ‌بم در کرمان(قبل‌از ویرانی زلزله اخیر)

در ادامه «رواپورت اوضاع عمومی و اقتصادی کرمان» که در سال ۱۳۱۰ توسط مهرآوران به عنوان رییس هیات تفتیشیه مالی کرمان به عبدالحسین تیمورتاش، وزیر نیرومند دربار رضاشاه ارائه شده است، ازکم‌آبی این استان برای کشاورزی، حفر قنوات و به‌کارگیری تجربه انگلیسی‌ها و همچنین درختکاری این بخش مرکزی و بیابانی ایران نام برده شده است که مشروح این اسناد تقدیم خوانندگان محترم می‌شود. این اسناد برگرفته از مجموعه «گزارش‌های ایالات و ولایات از اوضاع اجتماعی - اقتصادی ایران در سال ۱۳۱۰» است که توسط مرکز اسناد ریاست‌جمهوری در بهار ۱۳۸۳ به چاپ رسیده است.

۶ - جلب تلمبه و ماشین‌های آبیاری که بتوان آب را از چاه بیرون آورد، زیرا در زیر زمین کرمان به عمق ده الی ۱۵ ذرع به طور کثرت آب وجود دارد. در این قسمت لیوتنان کلنل نول، قنسول انگلیس مقیم کرمان امتحاناتی کرده است. به این معنی که چون می‌بیند کشیدن آب با تلمبه دستی از چنین عمق زیادی خیلی پرزحمت است، پیش خود فکر می‌نماید که اگر تلمبه پایین در روی آب نصب شود، زحمتش کمتر باشد. بر اثر این فکر امتحان می‌کند و یک چاه مخصوص که دارای پله‌های شبیه به پله‌های مناره است حفر می‌نماید و در روی آن یک دخمه که شبیه به اتاق است درست می‌نماید و تلمبه را نصب می‌کند و بر روی تلمبه یک لوله خیلی بلند نصب می‌نماید که می‌توان آب را به وسیله آن بدون زحمت به طبقات فوقانی عمارت هم برد. این امتحان نتیجه بسیار خوبی می‌دهد، زیرا به طور خیلی سهولت و با جزئی قوه می‌توان به خوبی آب از چاه کشید. این رقم تلمبه معمولا به قیمت ۲۵ تومان وارد کرمان می‌شود، در صورتی که تلمبه‌های دیگری که در کرمان معمول است کمتر از ۱۲۰ تومان وارد نمی‌شود. پس از این امتحان درصدد برمی‌آید که یک ماشین بخاری جلب نماید و به همان شکل در روی آب نصب کند. عقیده‌اش بر این است که یک ماشین که به قوه پنج اسب باشد، در هر ساعت دو هزار ذرع مربع زمین آب‌ می‌دهد.

۷ - حفر قنوات: چون در کرمان از منبع تا مظهر قنوات مسافت خیلی زیادی است و بعضی از چاه‌ها در حدود هشتاد ذرع ریسمان می‌خورد و در غالب قسمت‌ها به زمین‌های خیلی سخت مصادف می‌شود و از این رو حفر قنوات بی‌اندازه گران تمام می‌شود، چنانکه در حدود یک ذرع و نیم، نه تومان مخارج برمی‌دارد، قنسول فوق‌الذکر در این باب با کمپانی‌های مختلف مکاتبه کرده آنها جواب‌ داده‌اند که در صورتی که با ماشین‌های مخصوص حفر شود می‌توان همان مساحتی که نه تومان مخارج دارد با سه تومان حفر نمود. بدیهی است در ایران که شاید در حدود ۵۰ هزار فرسخ قنات وجود دارد اگر دو ثلث مخارج حفر قنوات کمتر شود یک فایده عظیمی است که به مملکت می‌رسد.

۸ - در کرمان و سایر نقاط هنوز قنوات را با چرخ‌های دستی و به وسیله انسان تنقیه می‌نمایند و برای این کار یک مخارج زیادی متحمل می‌شوند. مثلا در رفسنجان که به طول ۵۰۰ فرسخ قنات وجود دارد، اقلا سالی ۱۰۰ هزار تومان مخارج تنقیه قنوات می‌نمایند.

طوری که کلنل نول حساب کرده است برای بیرون آوردن هر خرواری گل و لای قنوات سی شاهی مخارج می‌شود و طوری که حساب کرده‌اند از هر هفت نفر رعیت همیشه یک نفر مشغول تنقیه قنوات است. در صورتی که به واسطه کمی رعیت بی‌اندازه به وجود رعیت احتیاج دارند. ایشان در این باب امتحان کرده و به وسیله قرقره و یک طنابی که به اسب می‌بندند شروع به تنقیه قنوانی نموده و طوری که حساب کرده است بدین طریق هر خرواری گل با نوزده شاهی از چاه می‌توان بیرون آورد، یعنی در هر خروار یازده شاهی کمتر مخارج دارد، زیرا هر اسب به اندازه ۶ نفر کار می‌کند. این مطلب حدس و نظر نیست، بلکه امتحانی است که یک نفر اروپایی دقیق کرده است. فایده دیگری که در این کار است صرفه[ای] است که از حیث وقت عاید می‌شود زیرا یک رشته قناتی را که در ظرف شش ماه تنقیه می‌نمایند، در مدت یک ماه تنقیه خواهد شد.

۹ - مساله قابل توجه این است که وضعیت بلوچستان انگلیس از حیث کم‌آبی کاملا شبیه به نقاط کم‌آب ایران است و انگلیسی‌ها برای پیدا کردن آب اقدامات زیادی کرده‌اند که ذیلا تا درجه‌[ای] که ما توانسته‌ایم اطلاع پیدا نماییم به عرض می‌رسانیم:

الف) در هر نقطه که ممکن بوده بنای سدسازی کرده‌اند که سیل زمستانه را ذخیره نموده و در طول مدت سال به تدریج به مصرف زراعت می‌رسانند.

ب) چون مخارج حفر و تنقیه قنوات محتاج مخارج خیلی زیادی است اغلب برای استغناء از قنات به وسیله تلمبه و ماشین، آب از چاه استخراج می‌نمایند و آن را بیشتر از حفر قنوات مقرون به صرفه می‌دانند.

ج) در نقاط کوهستانی و در دامنه‌های کوه‌ها که زمین‌های سنگلاخ و غیرقابل زراعت وجود دارد، سدهای کوتاهی می‌زنند که آب‌های زمستان گل‌و‌لای را از کوه آورده در آنجا بخواباند که پس از چند سال یک زمین خیلی مستعد و حاصلخیزی از آن خاک‌های متراکم تهیه شود. خیلی سزاوار است که وزارت اقتصاد ملی یک نفر متخصص بصیر و بااطلاع و باهوش برای مطالعه اوضاع فلاحتی بلوچستان انگلیس که خیلی شبیه به اراضی جنوب ایران است، به کویته، مرکز جدید بلوچستان اعزام دارد و از تجاربی که انگلیسی‌ها در این موضوع کرده‌اند، استفاده نماید.

۱۰ - یکی از مسائلی که بی‌اندازه کرمان بدان احتیاج دارد، مساله درخت‌کاری است؛ زیرا به طوری که اشخاص مسن و فهمیده اظهار می‌دارند در اثر بریدن درخت‌های جنگلی کوهستان که سابق زیاد بوده، میزان بارندگی کرمان نسبت به سابق کمتر شده و بدیهی است که اگر بدین و تیره پیوسته درخت‌ها را قطع نمایند، میزان بارندگی از امروز نیز کمتر خواهد شد؛ ولی اگر دولت، قانونی برای درخت‌کاری وضع نمایند و با تمام وسایل ممکنه موجبات تشویق مردم (را) به کاشتن درخت فراهم سازد و از بریدن درخت‌های فعلی جلوگیری نماید ممکن است که ظرف ۱۵ سال به کلی وضعیت آب و بارندگی کرمان تفاوت نماید. علاوه بر درخت کاری برای این که جلوگیری از قطع اشجار عملی شود مقتضی است که دولت هر چه زودتر به استخراج زغال‌سنگ که در چند نقطه کرمان وجود دارد و در قسمت معادن به عرض خواهد رسید اقدام فرمایند. احتیاج دیگر کرمان به درخت کاری این است که به واسطه نزدیکی به کویر و صحاری شن‌زار، در فصل بهار و تابستان که بادهای تند می‌وزد به کلی هوای شهر از گرد و خاک، فاسد و غیرقابل تحمل می‌شود. اگر در حوالی شهر تا چند فرسخ درخت‌کاری شود مانع از ورود خاک و موجب تصفیه هوا خواهد شد. مساله درخت‌کاری و جلوگیری از قطع اشجار موجوده مخصوصا در قسمت‌های مرکزی و جنوبی مملکت یک امری است که باید جدا مورد توجه اولیای معظم دولت واقع شود؛ حتی اگر رعایا را مجبور سازند که در سال هر نفر مقدار معینی درخت به تناسب محل بکارند نیز ظلمی به آنها نشده، چنانکه دولت مصر بعد از جنگ عمومی یک چنین قانونی را تصویب نمود. عقیده هیات بر این است که اگر رعایا را در اصل درخت شریک و ذی‌نفع نمایند، بدون زحمت مساله درخت‌کاری در ایران پیشرفت می‌نماید. به این معنی که نصف یا ثلث عین درخت به طریق غارس و مالکی متعلق به خود رعیت باشد چنانکه در قسمت‌های زیادی از جنوب غرس نخل بدین نهج صورت می‌گیرد و همین مساله، یعنی ذی‌نفع بودن رعیت در اصل نخل موجب شده است که حتی در قسمت‌هایی که ابدا آب جاری وجود ندارد، نخل‌های دیمی زیادی به عمل آید. هرگاه در قسمت درخت‌کاری این اصل اتخاذ شود، بیش از هر تدبیری برای پیشرفت امر درخت‌کاری موثر خواهد بود؛ زیرا اگر خود رعیت سهیم نباشد چون به بقای خود اطمینان ندارد همیشه سعی می‌نماید که محصول آنی به عمل آورد. آب در غالب نقاط برای غرس اشجار موجود است و در دنیا و حتی خود ایران درخت‌های خیلی زیاد وجود دارد که جز در ابتدای غرس به آب احتیاج ندارد.