پس از سالها انتظار، بهنظر می‌رسد که تکمیل توسعه و عرضه ریال دیجیتال نزدیک است
ریال دیجیتال در دستان مردم کیش
امروزه اکثر دولت‌ها به جای ممنوعیت در تلاش برای ایجاد چارچوب قانونی فعالیت و اعمال نظارت بر این بازار مالی هستند. روندی که به‌طور واضح در کشور آمریکا دیده می‌شود و قانون‌گذاران این کشور طی چند سال اخیر نظارت، قانون‌گذاری و کنترل خود را بر بازار ارز‌های دیجیتال افزایش داده‌اند. در این بین، ارز‌های دیجیتال بانک مرکزی ابزاری مفید و کاربردی برای دولت‌ها به شمار می‌روند؛ زیرا این قدرت را به آنها می‌دهند تا با حفظ ارزش و جایگاه پول ملی، از بلاک‌چین و مزایای این فناوری نوین برخوردار شوند. ایران نیز از چند سال پیش توسعه ارز دیجیتال بانک مرکزی خود را آغاز کرده است و با توجه به اخبار جدید منتشرشده، به نظر می‌رسد که تا عرضه عمومی آن زمان زیادی باقی نمانده است.
ماهیت ریال دیجیتال
ریال دیجیتال یک ارز دیجیتال بانک مرکزی به شمار می‌رود. ارز‌های دیجیتال بانک مرکزی برخلاف دیگر ارز‌های بازار، ماهیتی کاملا متمرکز دارند و همانند پول کاغذی توسط بانک مرکزی عرضه و مدیریت می‌شوند. بنابراین ارزش ریال دیجیتال توسط بانک مرکزی کنترل شده و همواره برابر با پول ملی است.
درحالی‌که در نگاه اول ریال دیجیتال مشابه سرمایه ریالی موجود در حساب‌های دیجیتال بانکی است، اما تفاوت‌های قابل توجهی میان این دو وجود دارد. با وجود ماهیت متمرکز، ریال دیجیتال از فناوری بلاک‌چین استفاده می‌کند و تحت نظارت مستقیم بانک مرکزی فعالیت دارد. این ویژگی علاوه بر افزایش امنیت، می‌تواند دسترسی و انتقال سرمایه را آسان‌تر کند و دیگر مواردی مانند تعطیلات منجر به تاخیر پردازش تراکنش و حواله‌ها نخواهند شد. بانک مرکزی همچنین به کمک ریال دیجیتال قدرت بیشتری برای اعمال سیاست‌های پولی پیدا خواهد کرد و می‌تواند نظارت بیشتری بر تراکنش‌های مالی کشور داشته باشد. ریال دیجیتال برای استفاده عمومی طراحی شده است و قابل پیش‌بینی است که پس از تکمیل مراحل آزمایشی و عرضه عمومی، برای همه اشکال پرداخت در داخل کشور پذیرفته خواهد شد. در نتیجه و همانند حساب‌های دیجیتال بانکی، از ریال دیجیتال برای پرداخت‌ها و تراکنش‌های روزمره نیز می‌توان استفاده کرد و این ارز دیجیتال می‌تواند به‌عنوان جایگزین جدیدی برای پول‌های کاغذی عمل کند.
مسیر ریال دیجیتال
بیت کوین در سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۱۷ موفق شد تا افزایش قیمت ناگهانی ثبت کند و در مدت کوتاهی از محدوده ۱۰۰۰دلار به نزدیکی ۲۰هزار دلار برسد. این رشد شدید قیمتی، بیت کوین را از سایه‌ها خارج کرد و علاقه عمومی به این ارز دیجیتال و فناوری بلاک چین در سراسر جهان افزایش یافت. در همین بازه زمانی، بانک مرکزی ایران بررسی و تحقیقات خود را پیرامون مفهوم ارز دیجیتال بانک مرکزی، مزایا، چالش‌ها و الزامات مورد نیاز آن آغاز کرد. این مطالعات اولیه در وضعیتی انجام می‌شد که هنوز شرایط قانونی ارز‌های دیجیتال در ایران مشخص نبود و حتی برخی از ممنوعیت این دارایی‌های نوین خبر می‌دادند. بنابراین تمرکز اصلی بانک مرکزی در این زمان، مطالعات اولیه فناوری بلاک‌چین و کاربرد‌های آن برای یک ارز دیجیتال ملی متمرکز بود و توسعه آن آغاز نشد. در ادامه و با افزایش احتمال ماندگاری ارز‌های دیجیتال در اقتصاد ایران، ایده ساخت یک ارز دیجیتال ملی با جدیت بیشتری دنبال شد و بانک مرکزی ایران توسعه نمونه و پروژه‌های آزمایشی را آغاز کرد. در این مرحله، هدف اصلی بانک مرکزی بررسی زیرساخت‌ها، فناوری و همچنین شناخت و حل چالش‌های عملیاتی ریال دیجیتال به شمار می‌رفت و به همین دلیل این آزمایش‌ها به‌صورت خصوصی و محدود دنبال می‌شدند. درحالی‌که توسعه ریال دیجیتال به صورت جدی از سال۱۴۰۰ آغاز شده بود، اما اطلاعات زیادی پیرامون روند توسعه و نتایج آن منتشر نشد و به نظر می‌رسید که بانک مرکزی هنوز مسیر مشخصی برای این ارز دیجیتال تعیین نکرده بود. با این حال این شرایط در سال۱۴۰۱ تغییر کرد و بانک مرکزی از برنامه‌های خود برای مرحله پیش آزمایشی ریال دیجیتال پرده برداشت و در ۳شهریور ماه، سند این ارز دیجیتال منتشر شد.
در این مرحله آزمایش‌های اولیه با مشارکت برخی بانک‌ها مانند ملی، ملت و تجارت انجام شد تا بازخورد‌های اولیه جمع‌آوری شده و زیرساخت‌های این ارز دیجیتال برای شناسایی هرگونه مشکل بررسی شوند. در اسفند ماه۱۴۰۱، بانک مرکزی ایران از تکمیل فاز مرحله پیش آزمایشی ریال دیجیتال خبر داد و در طی سال۱۴۰۲، مرحله آزمایشی ریال دیجیتال آغاز شد. در این مرحله، دامنه آزمایش ارز دیجیتال بانک مرکزی به بانک‌ها، مشاغل و مصرف‌کنندگان گسترش یافت و بانک مرکزی از این مرحله برای جمع‌آوری بازخورد گسترده و بهبود قابلیت استفاده ریال دیجیتال در زندگی روزمره استفاده کرد. از خردادماه۱۴۰۲، برنامه آزمایشی ریال دیجیتال با جدیت بیشتری دنبال شد. این مرحله شامل طیف گسترده‌تری از کاربران و محیط‌ها بود تا بانک مرکزی از امکان مدیریت تراکنش‌ها و عملکرد ریال دیجیتال اطمینان حاصل کند. با وجود آنکه در این مرحله فاز آزمایشی گسترش یافته بود، اما همچنان این آزمایش‌ها محدود باقی ماندند و ریال دیجیتال به‌صورت عمومی در اختیار مردم قرار نگرفت. شرایطی که ممکن است به زودی تغییر کند؛ زیرا در ۳تیرماه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران رسما از ریال دیجیتال رونمایی و فاز آزمایشی عمومی و گسترده آن را در جزیره کیش آغاز کرد. در این فاز آزمایشی که با همکاری ۲بانک بزرگ کشور و همچنین بازار‌های اصناف و تاکسی‌ها آغاز شده است، کاربران می‌توانند از طریق کیف پول ریال دیجیتال پرداخت‌های خود را انجام دهند و در روند آزمایشی مشارکت داشته باشند. آغاز این روند نشان می‌دهد که عرضه ریال دیجیتال بسیار نزدیک شده و ممکن است که طی چند ماه تا چند سال آینده، این ارز دیجیتال در نهایت در اختیار تمام مردم ایران قرار بگیرد.
چالش‌ها و آینده ریال دیجیتال
عرضه ریال دیجیتال مزایا و چالش‌های خود را به همراه خواهد داشت. این ارز دیجیتال به‌ویژه در مقایسه با سیستم‌های سنتی بانکی می‌تواند هزینه‌های تراکنش مالی را کاهش دهد و به افزایش سرعت تراکنش‌ها منجر شود. علاوه بر آن، ریال دیجیتال ردیابی و نظارت جابه‌جایی پول و تراکنش‌های مالی را آسان می‌کند که می‌تواند به کاهش فساد مالی و جلوگیری از انتقال دارایی‌های مشکوک منجر شود و قدرت بیشتری را در اختیار بانک مرکزی قرار دهد. ریال دیجیتال برای افرادی که حساب بانکی ندارند یا دسترسی آنها به بانک‌ها محدود است نیز می‌تواند فواید خود را داشته باشد و این امکان را در اختیار این بخش از جامعه قرار دهد تا به خدمات مالی دسترسی داشته باشند. با وجود این مزایا، ریال دیجیتال مسیر آسانی پیش روی خود ندارد. عموم مردم همچنان به پول نقد یا سیستم‌های سنتی بانکی عادت دارند و جلب اعتماد آنها نسبت به یک سیستم مالی جدید دشوار خواهد بود. علاوه بر آن، ماهیت متمرکز ریال دیجیتال نگرانی‌ها را پیرامون نقض حریم خصوصی کاربران افزایش می‌دهد.
همچنین گسترش استفاده از ریال دیجیتال نیازمند زیرساخت‌های قدرتمند و قابل اطمینان خواهد بود؛ درحالی‌که در طی چند سال گذشته و در مراحل آزمایشی این زیرساخت‌ها آزمایش شده‌اند، اما آزمون نهایی در زمان عرضه عمومی خواهد بود و باید دید که ریال دیجیتال چه عملکردی از خود نشان خواهد داد. در این بین، قانون‌گذاری و چارچوب چگونگی فعالیت ارز‌های دیجیتال در کشور ایران نیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. بنابراین پیش از عرضه ریال دیجیتال، تنظیم و تطبیق قوانین و مقررات مالی و بانکی برای پشتیبانی از این ارز دیجیتال و رفع شک و تردید‌ها ضروری خواهد بود. احتمال مقاومت بانک‌ها، موسسات مالی و بازار‌های سنتی در برابر تغییرات سریع به سمت ارز دیجیتال نیز وجود دارد و اگر پذیرندگان پرداخت و ارائه‌دهندگان خدمات از ریال دیجیتال حمایت نکنند، کاربران نیز فرصتی برای استفاده از سرمایه خود پیدا نخواهند کرد.
تمام این موارد باعث شده‌اند تا همراه با نزدیک شدن به زمان عرضه عمومی ریال دیجیتال، نگرانی‌ها پیرامون عملکرد و آینده آن نیز افزایش پیدا کند؛ درحالی‌که هم اکنون پیش‌بینی اکثر فعالان مالی و اقتصادی شکست این پروژه است، اما ریال دیجیتال با مزایای خود این فرصت را دارد تا در یک محیط قانون‌گذاری‌شده و با مدیریت صحیح کاربرد‌های خود را نشان دهد و جایگاه خود را در اقتصاد ایران پیدا کند.
