کرونا شرایط جهان و ایران در بخش خردهفروشی را تغییر داد
۵ پیشنهاد برای کسبوکارهای اینترنتی
در حال‌حاضر استارتآپهای ایرانی گذشته از کرونا با تحریم دست و پنجه نرم می‌کنند. در این شرایط مقاومت برای ورود استارتآپها به بورس معضلی دیگر برای آنهاست. محققان موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در جدیدترین گزارش خود درباره «جایگاه استارتآپها در جهان و ایران در بخش خردهفروشی» به اهمیت و ویژگی متمایز استارتآپهای برتر در صنعت خردهفروشی و تاثیرپذیری آنها از یکی از چالش‌های پیش‌روی موجود یعنی کرونا، پرداخته است. این تحلیلگران با توجه به شرایط ناشی از این بحران، پنج پیشنهاد برای استارتآپهای ایرانی ارائه می‌دهند.
«تاکید بر ارزش‌‌‌آفرینی در ایجاد استارتآپهای نوین در حوزه خردهفروشی»، «اصلاح و بهبود زیرساخت‌های قانونی برای کمک به گسترش استارتآپها»، «لزوم حمایت دولت از استارتآپها در زمینه تامین مالی و دیگر موارد مرتبط با کسبوکارها»، «در نظر گرفتن یک دوره فعالیت آغازین کوتاه برای استارتآپها به صورت پایلوت» و «کمک به رقابتی‌شدن استارتآپهای کوچک» از جمله این پیشنهادها است.
بازیگران نوظهور صنعت خردهفروشی
در سال‌های اخیر با ورود بازیگران نوظهور در صنعت خردهفروشی تغییرات شگرفی در این حوزه بروز کرده است که شاید تا پیش از آن برای مصرفکنندگان و اعضای دخیل در شبکه توزیع کالا قابل‌تصور نبود. امروزه استارتآپها از جمله بازیگرانی هستند که خردهفروشی را بازتعریف و بازمهندسی می‌کنند. این بازیگران جدید با استفاده از مدل‌‌‌کسب‌‌‌وکار منحصربهفرد خود که عمدتا مبتنی بر فناوری اطلاعات است و با اتخاذ شیوه‌های خلاقانه و انعطاف‌‌‌پذیر با توجه به نیازهای جدید و رو به تزاید مصرفکنندگان، صنعت خردهفروشی را متحول ساخته‌اند. همچنان که همه‌‌‌گیری کرونا بسیاری از کسبوکارها، الگوهای تجاری، مناسبات و رفتار مشتریان را دچار دگرگونی‌‌‌‌هایی کرده است، استارتآپها نیز از این قاعده مستثنی نبوده‌‌‌اند، به‌طوری‌که این بحران باعث شده که استارتآپهای جدیدی در حوزه خردهفروشی ظاهر شوند یا استارتآپهای شکل گرفته به گونه‌‌‌ای توسعه یابند که بتوانند با توجه به نیازهای روز مصرفکنندگان در هنگام کرونا خود را به گونه‌‌‌ای انطباق دهند که برای پایداری در بازار کسب‌‌‌وکار با چالش‌های کمتری مواجه شوند.
طبق آخرین گزارش شاخص جهانی نوآوری (۲۰۲۰) که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری منتشر شده، ایران رتبه ۶۷ را در بین ۱۳۱ کشور کسب کرده است. درحالی‌که کشور در سال ۲۰۱۵ رتبه ۱۰۶ را به خود اختصاص داده بود. این امر نشانگر رشد فزاینده شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان و خلاق و به‌‌‌خصوص استارتآپها در چند سال اخیر در ایران است. از سوی دیگر همه‌‌‌گیری کرونا را می‌توان عاملی برای شتاب‌دادن به رشد این کسبوکارها و ایجاد فرصت‌‌‌های جدید برای ظهور ایده‌های نوآورانه، به‌‌‌خصوص در صنعت خردهفروشی دانست.
۵ پیشنهاد برای آینده
تحلیلگران موسسه بازرگانی برای ایجاد و گسترش استارتآپها در حوزه خردهفروشی با توجه به شرایط ناشی از بحران کرونا پنج پیشنهاد می‌دهند. اولین پیشنهاد، «تاکید بر ارزش‌‌‌آفرینی در ایجاد استارتآپهای نوین در حوزه خردهفروشی» است. مهم‌ترین اقدام پیش از آغاز به فعالیت هر استارت‌آپ، خلق یک ایده و راه‌‌‌حل نو برای مسائل موجود، اطمینان از ارزش‌‌‌آفرینی آن ایده و ایجاد مزیت رقابتی برای کسب‌‌‌وکار است. در همین ارتباط لازم است به‌جای الگو‌‌‌برداری صرف از مدل‌‌‌های جهانی یا داخلی، حمایت از ایده‌های نوین در این حوزه که برای اولین‌بار طراحی و به مرحله اجرا درمی‌آید نیز مدنظر برنامه‌‌‌ریزان و سیاستگذاران مربوطه قرار گیرد.
صاحبان استارتآپها باید به نیازهای جامعه ایرانی توجه نشان دهند تا بتوانند با خلاقیت خود رضایت مشتریان ایرانی را با توجه به دغدغه‌های ذهنی مصرفکننده برآورده کنند. به‌طور مثال می‌توان به دغدغه انجام خریدهای کیفی برای مصرفکننده ایرانی با توجه به مولفه‌های مهمی همچون استعلام از مشتری برای خرید کالای جایگزین در صورت نیاز اشاره کرد، زیرا در فروش آنلاین یا سیستم سفارش تلفنی یا تحویل کالا درب منزل تطابق کیفیت کالا با تقاضای مدنظر معمولا متاثر از عوامل فنی، فرهنگی و اجتماعی با ایراداتی مواجه است.
از سوی دیگر، صاحبان استارتآپها باید به چالش‌‌‌ها و عواملی که می‌تواند منجر به شکست آنها شود نیز توجه داشته باشند. به‌عنوان مثال مسائلی همچون مشکلات تامین مالی (با توجه به هزینه‌های بالا و پیش‌‌‌بینی نشده این کسبوکارها)، بروز نارضایتی مشتریان (به دلیل مسائل لجستیکی و عدم‌تحویل به موقع کالا) و پیچیدگی‌‌‌ها و نامشخص‌بودن برخی ابعاد حقوقی فعالیت استارتآپها، از جمله ریسک‌‌‌های متصور برای این کسبوکارها هستند. دومین پیشنهاد به «اصلاح و بهبود زیرساخت‌های قانونی برای کمک به گسترش استارتآپها» برمی‌گردد. در این رابطه ضروری است حمایت از حقوق مالکیت معنوی صاحبان استارتآپها در چارچوب قوانین و مقررات موجود یا مصوبات جدید مورد‌توجه قرار گیرد. همچنین ضروری است قانون تجارت الکترونیک و در صورت نیاز قانون نظام صنفی رایانه‌‌‌ای، بررسی شده و مطابق با مقتضیات و تحولات خردهفروشی آنلاین به‌‌‌روزآوری و تفاسیر جدید از آن صورت پذیرد.
سومین پیشنهاد، «لزوم حمایت دولت از استارتآپها در زمینه تامین مالی و دیگر موارد مرتبط با کسبوکارها» است: از آنجا که استارتآپها نیازمند سرمایه برای ایجاد، گسترش و تغییر مدل کسب‌‌‌وکار خود در شرایط مختلف و اخیرا در معرض وقوع بحران‌‌‌ها و ریسک‌‌‌های مختلف ازجمله شیوع کرونا هستند، لذا معرفی صندوق‌ها و بانک‌‌‌های عامل برای کمک مالی به آنها ضروری است. به‌نظر می‌رسد دولت می‌تواند در صورت لزوم راه‌‌‌حل‌‌‌های جدید تامین مالی برای آنها طراحی کند. به‌طور مثال می‌توان از ظرفیت‌‌‌های صندوق نوآوری و شکوفایی برای حمایت از استارتآپهای خردهفروشی استفاده کرد.
علاوه بر این، استارتآپهای فین‌‌‌تک در صورت دستیابی به رشد و بلوغ مناسب می‌توانند به‌عنوان ابزارهای نوین تامین مالی کسبوکارها از جمله استارتآپهای خردهفروشی عمل کنند. هر چند فین‌‌‌تک‌‌‌ها در ایران هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده‌‌‌اند و با مشکلات مختلفی اعم از موانع رگولاتوری و تنظیم‌‌‌گری شبه انحصاری در خدمات قابل‌ارائه شاپرک و شتاب و... همچنین رقابت بانک‌ها و بازیگران سنتی حوزه مالی با فین‌‌‌تک‌‌‌ها به‌جای همکاری با آنها مواجه هستند.
پیشنهاد چهارم به «در نظر گرفتن یک دوره فعالیت آغازین کوتاه برای استارتآپها به صورت پایلوت»، اختصاص دارد. از آنجاکه بسیاری از استارتآپها از جمله استارتآپهای فعال در حوزه خردهفروشی ممکن است با موفقیت روبه‌رو نشوند و در همان سال‌های ابتدایی ورشکست شوند، پیشنهاد می‌شود این کسبوکارها بتوانند به‌صورت موقت (اما قانونی) فعالیت کرده و در صورت لزوم بعد از حصول اطمینان از موفق‌بودن به صورت کاملا رسمی در نهادها و مراکز مربوطه ثبت شوند. البته این امر به‌منظور ایجاد و گسترش بی‌‌‌انضباطی نیست، بلکه اجازه‌دادن به استارتآپها صرفا برای تثبیت کسب‌‌‌وکار خود در بازار و جلب اعتماد مصرفکنندگان است.
آخرین پیشنهاد نیز به «کمک به رقابتی‌شدن استارتآپهای کوچک» برمی‌گردد. یکی از چالش‌های مهم استارتآپها، موضوع رقابت است که می‌تواند درباره مولفه‌‌هایی همچون قیمت‌ها، ارائه محصولات و حتی خدمات قابل ارائه به مشتری باشد. در این ارتباط شاید بتوان راهکار‌هایی نظیر ترغیب استارتآپهای کوچک به ادغام با یکدیگر را مورد‌توجه قرار داد. امروزه موضوع تملک و ادغام برای افزایش قدرت رقابت، یکی از راهکارها و روندهای معمول افزایش قدرت حضور در بازار خصوصا در حوزه کسبوکارهای آنلاین در کشورهای مختلف جهان است.
دنیای استارتآپها
استارت‌آپ موسسه‌‌‌ای است که برای ایجاد یک کالا یا خدمت جدید در شرایط عدم‌قطعیت فراوان طراحی شده است. می‌توان گفت استارت‌آپ موسسه‌‌‌ای موقتی است که وظیفه آزمون فرضیه‌های مختلف را برای یافتن مدلی که بتواند از مخاطبان هدف خود کسب درآمد کرده و یک درآمد پایدار و تکرارشونده ایجاد کند را به عهده می‌گیرد. در این رابطه، خلاقانه و نوآورانه‌بودن، ارزش‌‌‌آفرینی و ارائه راه‌‌‌حل نوین برای یک مساله لااقل در محیطی که استارت‌آپ قرار است فعالیت کند، مورد تاکید است. اگرچه در تعریف استارت‌آپ بر این مساله تاکیدی وجود ندارد که حتما فعالیت آن در حوزه تکنولوژی یا فناوری اطلاعات باشد، اما به دلیل اینکه بسیاری از استارتآپها در سال‌های اخیر، حول این زمینه‌ها شکل گرفته‌‌‌اند، گاهی در تعریف این مدل کسب‌‌‌وکار به این مساله هم اشاره می‌شود که استارت‌آپ باید در حوزه فناوری‌‌‌های نوین فعال باشد. البته مفهوم استارت‌آپ بیشتر در مراحل اولیه به آن قابل اطلاق است و در صورت بقا و دستیابی به درآمد پایدار و ورود رقبایی که فعالیت مشابهی را انجام می‌دهند، استارت‌آپ تبدیل به کسب‌‌‌وکار می‌شود. اگر بخواهیم به تفاوت استارت‌آپ با سایر کسبوکارهای بپردازیم، باید بگویم کسبوکارهای نوین ارزش‌آفرین هستند. کسب‌‌‌وکاری که پایداری برای اعضای آن دغدغه است و فرصت‌جو است اما فرصت‌طلب نیست. کسب‌‌‌وکاری که الزاما مقیاس‌‌‌پذیر نیست. اگرچه طبیعتا مقیاس‌‌‌پذیری برای آن مزیت و مطلوب است. کسب‌‌‌وکاری که عمدتا مبتنی بر فناوری‌‌‌های نوین باشد. کسب‌‌‌وکاری که هنوز دوران نوزادی و کودکی خود را طی میکند.
باید توجه داشت که کسبوکارهای اینترنتی را نمی‌‌‌توان به صرف بهره‌‌‌گیری از ابزارهای فناوری اطلاعات، معادل استارتآپها قلمداد کرد و این دو مفهوم یکسان نیستند. تفاوت‌‌‌های استارتآپها و کسبوکارهای اینترنتی در موارد کلیدی همچون مدل کسب‌‌‌وکار، انگیزه و اهداف تجاری، مقیاس‌‌‌پذیری و رشد، روش‌های تامین مالی و جذب سرمایه، تفاوت مسوولیت کارکنان، معیار پیشرفت استارتآپها و کسبوکارها و میزان ریسک و خطر‌پذیری است.
فعالیت استارتآپها، حوزه‌های بسیار متنوعی را پوشش می‌دهد، اما به برخی حوزه‌ها بیشتر و به برخی کمتر ورود شده است. پنج حوزه اصلی فعالیت استارتآپها در جهان شامل فین‌‌‌تک (۱/ ۷درصد)، علوم زیستی و بهداشت (۸/ ۶درصد)، هوش‌مصنوعی (۵درصد)، بازی‌های رایانه‌‌‌ای (۷/ ۴درصد) و تبلیغات (۳/ ۳درصد) است. در ضمن آمریکا، هندوستان، انگلستان سه کشور برتر به لحاظ تعداد استارتآپها در جهان محسوب می‌شوند.
استارتآپهای موفق ایران
در بررسی استارتآپهای ایرانی، سه استارت‌آپ در حوزه خردهفروشی نسبت به بقیه فعالان این حوزه رویکرد و عملکردی متفاوتی را به‌دنبال بروز کرونا دنبال کردند. یکی از این استارتآپها که ورود موثرش به بازار در سال ۱۳۹۹ بود یک پلت‌فرم برای خرید آنلاین از برخی خرده‌‌‌فروشان منتخب (اعم از فروشگاه‌های زنجیره‌‌‌ای و میادین میوه و تره‌‌‌بار) ایجاد کرد. ویژگی متمایزکننده و خلاقانه این استارت‌آپ، پرورش دستیاران خرید است که تا قبل از ورود این استارت‌آپ به بازار خردهفروشی این ایده توسط کسی در ایران مورد‌توجه قرار نگرفته بود. دستیاران خرید آموزش‌‌‌های لازم را برای جمع‌‌‌آوری لیست خرید مشتریان دیده‌‌‌اند تا لیست خرید هر مشتری را به‌طور اختصاصی، با همان کیفیت (یا حداقل نزدیک به کیفیت مدنظر مشتری) و دقتی که با سلیقه مشتری انطباق دارد برای وی جمع‌‌‌آوری کنند. این شیوه، اشکالات سیستم‌‌‌های خرید آنلاین یا سفارشات تلفنی تحویل درب منزل را که ممکن است بعضا نوع و کیفیت محصولات و سلیقه مشتری در نظر گرفته نشود را پوشش داده و برطرف میکند.
کاربر می‌تواند از طریق این اپلیکیشن، فروشگاه‌های زنجیره‌‌‌ای و میادین میوه و تره‌‌‌بار نزدیک به مکان خود را مشاهده کرده و اقلام مدنظر را در بازه زمانی دلخواه ثبت کند. بعد از ثبت خرید، دستیار خرید سفارشات را مطابق با لیست خرید جمع‌‌‌آوری و تحویل پیک می‌دهد تا در کمترین زمان (ظاهرا حدود دو ساعت) به‌دست مشتری برساند. در کنار این اپلیکیشن، یکی از سوپراپلیکیشن‌‌‌های ایرانی به‌دنبال شیوع کرونا قابلیت خرید آنلاین میوه، سبزی، صیفی و محصولات پروتئینی را از میادین میوه و تره‌‌‌بار به شبکه خود اضافه کرد. در واقع با توجه به اینکه این اپلیکیشن از ضریب نفوذ بالایی برخوردار بود، با همکاری میادین شهرداری تهران، تصمیم بر آن شد امکان خرید آنلاین میوه و سبزی و پروتئین با قیمت مصوب میوه و تره‌‌‌بار برای کاربران آن ایجاد شود. البته این همکاری برای ایجاد اصلاحات و تغییراتی متوقف شده است. شایان ذکر است سهم فروش آنلاین از میادین میوه و تره‌‌‌بار تهران حدود ۵درصد از کل فروش میادین را شامل می‌‌‌گردد؛ به بیان دیگر هنوز غلبه با خریدهای فیزیکی است.
یکی دیگر از فعالیت‌های استارت آپی مهم مربوط به برنامه ظهور فروشگاه‌‌هایی با مدل خرید حجمی در تهران از طریق خرید از ویترین یا نمایشگاه‌مجازی است. در سال گذشته یکی از برندهای معروف فروشگاهی به تازگی برنامه‌‌‌ای برای فروش حجمی کالاهای مصرفی پرگردش با مدل B۲C طراحی کرده است که قصد دارد در تهران به صورت پایلوت این اقلام را به صورت عرضه در نمایشگاه‌مجازی بفروش برساند. در این استارت‌آپ، مشتری به‌صورت حضوری به نمایشگاه مراجعه میکند و پس از خرید از ویترین و پرداخت وجه به‌صورت اینترنتی (یا اپلیکشن فروشگاهی)، کارکنان سفارش وی را از انبار فروشگاه که در یکی از طبقات مثلا زیرزمین است با سرعت آماده‌سازی کرده و به وی تحویل می‌دهند یا به محل مدنظر مشتری ارسال میکند. آنچه این الگو را از سایر خرده‌‌‌فروشان در ایران متمایز خواهد کرد، خرید حجمی کالا با قیمت مناسب‌‌‌تر نسبت به سطح شهر است. البته مشابه این الگو در ایستگاه‌های متروی کره‌جنوبی توسط فروشگاه‌های تسکو (متعلق به کشور انگلیس) و با برند هوم‌‌‌پلاس نیز درحال فعالیت است. بدین صورت که بیلبوردهای بزرگی نصب شده‌‌‌اند که روی آن تنها عکس محصول و یک بارکد ماتریسی برای سفارش، الصاق شده است. البته به لحاظ فضای نمایشگاهی مدل جدید ایرانی تفاوت‌‌‌های زیادی با آن دارد و نیازمند نمایشگاه‌مجازی و انبار متصل یا مرتبط به آن در همان نقطه است.
استارتآپهای موفق جهان
امروز تنها ۴ تا ۵ سال از شکل‌‌‌گیری مهم‌ترین استارتآپهای برتر صنعت خردهفروشی در سال ۲۰۲۰ می‌گذرد. این استارآپ‌ها با اتخاذ راهبرد یا رویکرد منحصربهفرد یا به نسبت خاص از سایر رقبا متمایز شدند. درضمن همه اینها معرفی یک راهبرد یا روش خلاقانه در یک حوزه مشخص را در خردهفروشی خود در دستور کار دارند. به‌طور مثال استارت‌آپ‌‌‌‌هایی نظیر «بولتن» به وفادارسازی مشتریان به‌نام‌‌‌های تجاری، «بارو» به کاهش هزینه‌های لجستیکی با مهندسی معکوس، «فارم استد» به کیفیت بالا و کاهش ضایعات غذایی؛ «اسنو» به بسته‌‌‌بندی قابل بازیافت و «نیبرهودگودز» به انعطاف‌‌‌پذیری و ارائه محصولات متنوع مطابق با زیست بوم، معروف هستند.
از جمله دیگر حوزه‌های فعالیت استارتآپها درحوزه خردهفروشی در جهان، می‌توان به استارتآپهای تحت‌عنوان ریتیل‌تک اشاره کرد که ماموریت آنها ارائه خدمات و امکانات فناورانه به شرکت‌های خردهفروشی است. از مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت این استارتآپها در سال۲۰۲۰ می‌توان به پلت‌فرم‌های تجارت الکترونیک، راه‌‌‌حل‌‌‌های پرداخت آنلاین، راه‌‌‌حل‌‌‌های فناورانه عملیات فروشگاهی و تحلیل کسب‌‌‌وکار (مبتنی بر روبات‌‌‌ها، واقعیت‌مجازی، واقعیت افزوده، هوش‌مصنوعی و...)، پردازش و تحویل سفارشات به صورت روباتیک و مدیریت موجودی اشاره کرد.
