نگاهی به تاریخ توسعه پتروشیمی در ایران

مهم‌ترین هدف‌‌‌گذاری‌‌‌های انجام‌شده در مورد صنایع پتروشیمی، اهداف مربوط به ‌سنجش ظرفیت صنایع پتروشیمی است. صنعت پتروشیمی ایران در پایان برنامه ششم توسعه (۱۴۰۲) به تولید ۹۶.۳ میلیون تن محصولات پتروشیمی دست یافته است، در حالی که هدف‌‌‌گذاری برای پایان برنامه هفتم توسعه (۱۴۰۷) افزایش این مقدار به ۱۳۱.۵ میلیون تن است همچنین تعداد مجتمع‌‌‌های پتروشیمی از ۷۲ مجتمع در پایان برنامه ششم به ۱۳۸ مجتمع در پایان برنامه هفتم خواهد رسید. یکی از مهم‌ترین بخش‌‌‌های این رشد، تولید پروپیلن و زنجیره آن است که از ۲.۴ میلیون تن در سال ۱۴۰۲ به ۱۱.۶ میلیون تن در سال ۱۴۰۷ هدف‌‌‌گذاری شده است. همچنین، در بخش پایین‌‌‌دستی زنجیره متانول، تولید از ۱۸۰هزار تن به ۷۰۰هزار تن افزایش خواهد یافت، که نشان از اهمیت توسعه زنجیره‌‌‌های ارزش متانول دارد. تولید پلی‌‌‌اتیلن از ۵.۱ میلیون تن در پایان برنامه ششم به ۸.۶میلیون تن در برنامه هفتم افزایش می‌‌‌یابد. همچنین، میزان تولید پایین‌‌‌دستی زنجیره اتیلن (به‌‌‌جز پلی‌‌‌اتیلن) از ۲.۷ میلیون تن به ۳.۳ میلیون تن و تولید پایین‌‌‌دستی آروماتیک از ۲.۳ میلیون تن به ۳ میلیون تن خواهد رسید.

۱- ظرفیت تولید متانول

توسعه واحدهای متانولی در برنامه هفتم اگرچه در هدف‌‌‌گذاری‌‌‌ها مورد تاکید قرار نگرفته است اما طرح‌‌‌های در حال اجرای متانولی، ظرفیت قابل‌توجهی را در طول برنامه توسعه ایجاد خواهند کرد. ظرفیت واحدهای قابل بهره‌‌‌برداری متانولی در طول برنامه هفتم در حدود ۱۸ میلیون تن است که این به معنای افزایش بیش از دو برابری ظرفیت تولید متانول در کشور تا پایان برنامه هفتم توسعه است. طرح‌‌‌های متانولی و زنجیره ارزش آنها در حدود ۸ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در طول برنامه توسعه هفتم نیاز دارد که بیش از ۲۵درصد از سرمایه‌گذاری‌‌‌های این صنعت در طول برنامه هفتم توسعه را شامل می‌شود. در حال حاضر بیش از ۹۳درصد از متانول تولید شده در کشور صادر شده و افزایش ظرفیت آن طبیعتا در جهت تامین نیاز داخلی نبوده است. همچنین با توجه به افزایش شدت بحران ناترازی گاز طبیعی، واحدهای متانولی بدون خوراک مانده و افزایش این واحدها نیز ناترازی انرژی را تشدید خواهد کرد. در کنار موارد ذکر شده، اقتصاد واحدهای متانولی نیز با توجه به نرخ‌های خوراک، قطعی‌‌‌های فصول سرد، هزینه حمل بالا، تحریم و... با چالش‌‌‌های فراوانی روبه‌رو بوده به‌طوری که اقتصادی بودن عملیات این واحدها جای ابهامات فراوانی دارد.

۲- ظرفیت تولید پروپیلن و زنجیره آن

پروپیلن و زنجیره آن که در برنامه توسعه در اهداف کمی ذکر شده است رشد بسیار انفجاری طبق هدف‌‌‌گذاری اعلام‌شده خواهد داشت و از حدود ۲.۴ میلیون تن به ۱۱.۶ میلیون تن خواهد رسید. توسعه پروپیلن و زنجیره آن در ظرفیت‌‌‌های پایین‌تر از ظرفیت اعلام‌شده، به کاهش واردات این مواد کمک قابل‌توجهی خواهد کرد اما رشد در حدود ۵ برابر ظرفیت در ۵ سال عملا غیرممکن به‌نظر می‌رسد به‌ویژه اینکه طرح‌‌‌های PDH/PP موجود نیز با چالش‌‌‌های بسیار متعددی همراه هستند.

یکی از طرح‌‌‌های مهم این حوزه صنعت پتروشیمی، پتروشیمی سلمان فارسی بوده که  با گذشت بیش از یک دهه هنوز به بهره‌‌‌برداری نرسیده است و دارای چالش‌‌‌های مختلفی در موضوعات طراحی، فنی و اقتصادی بوده است. قیمت خوراک پروپان مهم‌ترین چالش اقتصادی این پروژه‌‌‌ها بوده است، چرا که با قیمت‌گذاری فعلی، اقتصاد این طرح‌‌‌ها بسیار ضعیف بوده و برای تقویت اقتصاد آنها در مقایسه با سایر محصولات پتروشیمی و رشد انفجاری این بخش، لازم است تا تخفیف‌‌‌های بسیار جدی و قوی (حداقل ۳۰درصد) داده شود تا اقتصاد این طرح‌‌‌ها بهبود یافته و علاقه‌‌‌مندی به اجرای این طرح‌‌‌ها افزایش یابد. تامین لایسنس معتبر و تجهیزات موردنیاز طرح‌‌‌های تولیدی این محصولات نیز از الزاماتی است که می‌تواند در تسریع این پروژه‌‌‌ها اثربخش باشد.

۳- برنامه هفتم توسعه چه میزان محقق خواهد شد؟

برنامه‌‌‌های قبلی توسعه در صنعت پتروشیمی توانسته‌‌‌اند به میزان بسیار خوبی، اهداف این صنعت بسیار جذاب و سودآور را محقق کنند. در برنامه ششم توسعه، هدف‌گذاری ۱۰۰ میلیون تنی برای صنعت پتروشیمی برنامه‌‌‌ریزی شده بود که تا حدودی محقق شده است. با کاهش شدید حاشیه سود شرکت‌های پتروشیمی، ناترازی انرژی و شدت تحریم‌‌‌ها، از جذابیت این صنعت کاسته شده و بنگاه‌‌‌های اقتصادی با توجه به شرایط ناپایدار اقتصادی، تمایل کمتری در سرمایه‌گذاری روی پروژه‌‌‌های بلندمدت با شرایط ناپایدار فعلی دارند. حتی با فرض به مدار آمدن کل ۱۳۱.۵ میلیون تن تا سال ۱۴۰۷ و تحقق ۷۰درصد ظرفیت تولید در حالت خوش‌بینانه، میزان تولید این صنعت به ۹۲.۱ میلیون تن خواهد رسید که نشان‌دهنده ۳۹.۴ میلیون تن عدم‌تولید است که عمدتا ناشی از عدم‌تامین سوخت و خوراک است. این میزان عدم‌تولید با فرض قیمت ۵۰۰ دلار به ازای هر تن منجر به عدم‌النفع تولید محصول ۱۹.۷ میلیارد دلاری در سال برای این صنعت خواهد شد.

در سال‌های گذشته با توجه به پتانسیل‌‌‌های بالای کشور در این صنعت جذاب، ایران توانسته جهش‌‌‌های عظیمی در ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی داشته باشد اما چالش‌‌‌های فعلی این صنعت باعث شده شرکت‌های پتروشیمی، قدرت محدودی در سرمایه‌گذاری طرح‌‌‌های پتروشیمی داشته باشند و حتی تلاش کنند برای بهبود و تامین خوراک پایدار، سرمایه‌‌‌های فعلی را در بخش بالادست نفت و گاز سرمایه‌گذاری کنند که این موضوعات تحقق اهداف کمی برنامه هفتم توسعه را با تردیدهای جدی روبه‌رو می‌کنند.

* کارشناس حوزه انرژی