خطر تشدید بحران آب در سال ۱۴۰۵
بررسی وضعیت سال آبی جاری نشان میدهد که پاییز ۱۴۰۴ با خشکسالی بیسابقهای مواجه شده است؛ خشکسالی که هم اثر فوری بر تامین آب شرب شهرهای بزرگ دارد و هم آینده مدیریت منابع آب را تهدید میکند. کاهش حدود ۸۰ درصدی بارش نشاندهنده شرایطی سخت برای مدیریت منابع آب و فشار فزاینده بر تامین آب شرب و کشاورزی است. خشکسالی سال گذشته نیز یکی از خشکترین سالهای دوره بلندمدت ۵۷ ساله محسوب میشود. در سال آبی گذشته، متوسط بارش ۱۵۰ میلیمتر بود، درحالیکه متوسط بلندمدت ۲۴۷ میلیمتر است؛ یعنی کاهش ۴۰ درصدی نسبت به دوره بلندمدت. تداوم این خشکسالی و ورود به پاییز امسال، تامین آب شرب بسیاری از شهرهای بزرگ از جمله پایتخت، مشهد، اصفهان، اراک، زنجان و تبریز را با مشکل جدی مواجه کرده است.
در هفتههای گذشته بخش قابلتوجهی از تامین آب شرب کلانشهرها از «حجم مرده» مخازن و منابع آب زیرزمینی انجام شده است. حجم آب شرب و بهداشت مصرفی پایتخت حدود یکمیلیارد مترمکعب در سال است که بیش از ۶۰ درصد آن از منابع سطحی و مابقی از منابع آب زیرزمینی تامین میشود. سال گذشته متوسط بارش پایتخت ۱۶۰ میلیمتر بود، درحالیکه متوسط بلندمدت آن ۲۷۸ میلیمتر است؛ یعنی کاهش حدود ۴۲ درصدی نسبت به میانگین بلندمدت. در ماه مهر و آبان، تنها ۰.۴میلیمتر بارش ثبت شده و متوسط بلندمدت این بازه زمانی حدود ۴۳میلیمتر است؛ یعنی کاهش ۹۹ درصدی نسبت به دوره مشابه بلندمدت. این آمار شدت خشکسالی پاییز ۱۴۰۴ را در پایتخت نشان میدهد.
خشکسالی پاییز ۱۴۰۴ و تداوم آن از سال آبی گذشته، تاثیرات جدی بر تامین آب شرب ایجاد کرده است. فشار شدید بر منابع زیرزمینی، برداشت از حجم مرده سدها و کاهش کیفیت آب از جمله پیامدهای فوری این وضعیت است. برداشت از منابع زیرزمینی باعث افت سطح آب، افزایش شوری و فرونشست زمین شده و کیفیت آب مصرفی را با خطر آلودگی نیترات مواجه میکند. فشار پایین آب در شبکه توزیع نیز مشکلاتی برای مصرفکنندگان ایجاد کرده و وضعیت شبکه در پایتخت به دلیل کمبود منابع سطحی و زیرزمینی بحرانی شده است. یکی از مهمترین دلایل بحران آب، برداشت بیرویه منابع زیرزمینی توسط بخش کشاورزی است. بسیاری از منابع آب زیرزمینی برای تولید محصولات کمارزش مصرف میشود و این الگوی مصرف غیرپایدار، ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی را به سرعت کاهش میدهد. کاهش سطح آب زیرزمینی، شوری آب و فرونشست زمین نشان میدهد که اگر روند فعلی ادامه یابد، بحران آب با ابعاد مشابه خشکسالی پاییز ۱۴۰۴ در سالهای آینده تشدید خواهد شد و کلانشهرها با کمبود جدی آب شرب مواجه خواهند شد.
رژیم بارندگی نشان میدهد که سهم بارش در تابستان تقریبا صفر است. در شرایط کنونی، با خشک شدن پاییز و پیشبینی کمبارشی، کشور با حدود ۱۵۰ روز (بیش از پنج ماه) بدون بارش مواجه خواهد شد. این وضعیت نه تنها برای تامین آب شرب، بلکه برای کشاورزی، صنایع و محیط زیست بسیار خطرناک است. از سوی دیگر، فناوری بارورسازی ابرها در کشور وجود دارد؛ اما مشکل اصلی این است که در حال حاضر ابر و رطوبت مناسب برای انجام فرآیند بارورسازی وجود ندارد. تلاشهای محدود در برخی مناطق نیز اثرگذاری مشخصی نداشته است. بنابراین، استفاده از فناوری بارورسازی برای جبران کمبود بارش در پاییز ۱۴۰۴ عملیاتی نیست و نمیتواند جایگزین برنامهریزی دقیق و مدیریت منابع آب شود. تغییر اقلیم و کاهش بارشها در دهه اخیر، زنگ خطر جدی برای مدیریت آب شرب کلانشهرها به ویژه پایتخت، مشهد و اصفهان است.
برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی بدون جایگزینی مناسب، کاهش کیفیت آب و فشار بر شبکه توزیع، نشانههای هشداردهندهای از خطرات آینده را آشکار کرده است. اگر اصلاحات اساسی در نحوه مدیریت منابع آب انجام نشود، بحران آب در سالهای آینده با ابعادی فراتر از خشکسالی پاییز ۱۴۰۴ رخ خواهد داد. برای مقابله با این بحران، لازم است سیاستهای جامع مدیریت آب شامل اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی، استفاده بهینه از منابع سطحی و زیرزمینی، سرمایهگذاری در فناوری تصفیه و بازچرخانی آب، و برنامهریزی برای بحرانهای احتمالی در کلانشهرها پیاده شود.
همچنین افزایش کارآیی شبکه توزیع آب و نظارت دقیق بر کیفیت منابع زیرزمینی، از جمله اقداماتی است که میتواند فشار بر منابع آب را کاهش دهد و از وقوع بحران جدی جلوگیری کند. خشکسالی پاییز ۱۴۰۴ نشان میدهد که تکیه صرف بر منابع طبیعی و بارشهای تصادفی بدون برنامهریزی، میتواند شهرهای بزرگ را با خطر کمبود آب شرب مواجه کند. زمان آن فرا رسیده است که دولت، بخش خصوصی و جامعه علمی با همکاری یکدیگر، راهبردهای عملیاتی و علمی برای مدیریت پایدار منابع آب تدوین و اجرا کنند تا تهدیدهای کوتاهمدت و بلندمدت کاهش یابد.
* مدیر گروه مهندسی آب، فاضلاب و محیطزیست دانشگاه شهیدبهشتی
