وزن همسایگان در سبد صادراتی
سهم ۱۵ کشور همسایه از سبد صادراتی ایران در نیمه اول ۹۹ مشخص شد. بر اساس آمارهای اعلام شده کشورهای همسایه ۷۰ درصد از سهم صادرات ایران را در این بازه زمانی به خود اختصاص دادند، این در حالی است که این رقم در سال ۹۸ معادل ۶۰ درصد و در سال ۹۷ معادل ۵۵ درصد بود. از این رو آمارها نشان می‌دهد که وزن همسایگان در سبد صادراتی ایران در سال ۹۹ افزایش یافته است. مطابق آمارهایی که اخیرا از سوی گمرک ایران منتشر شده از مجموع رقم تجارت خارجی ۶ ماهه ۹۹ که بالغ بر ۳۰ میلیارد دلار بوده سهم صادرات معادل ۱۳ میلیارد و ۵۶۶ میلیون دلار بوده است که ۷۰ درصد آن حدود ۵/ ۹ میلیارد دلار می‌شود. رئیس کل سازمان توسعه تجارت با ارائه این آمار اعلام کرده است که در سال ۹۸ بیش از ۲۴ میلیارد دلار از ایران به کشورهای همسایه کالا صادر شده است. این درحالی است که بر اساس برآوردها ظرفیت صادرات ۱۲۵ میلیارد دلاری به کشورهای همسایه وجود دارد.
این مقام مسوول درباره کاهش رقم صادرات نسبت به سال گذشته نیز توضیح داد که در این مدت ۲ میلیارد دلار صادرات ایران به ترکیه نسبت به مدت مشابه کاهش پیدا کرده است که این اختلاف ۲ میلیارد دلاری ناشی از صادر نشدن گاز طبیعی ایران به ترکیه است. او همچنین عنوان کرد که در این مدت ۲۰ مرز مشترک ایران با کشورهای همسایه بسته شده بود اما با بازگشایی مرزهای زمینی با کشورهای همسایه کاهش صادرات از ۵۰ درصد در فروردین به ۳۴ درصد در پایان ۶ ماه اول سال ۹۹ رسید. ناظران معتقدند در صورت ادامه این روند می‌توان امیدواربود که وضعیت صادرات در نیمه دوم سال نسبت به نیمه اول بهبود پیدا کند که البته این هدف در گرو رفع مشکلات و موانع تجاری با همسایگان است. به گفته رئیس کل سازمان توسعه تجارت مهم‌ترین چالش صادرات به کشورهای همسایه «زیرساختهای تجاری»،«پایانه‌های مرزی» و «عدم حمایت مناسب صادرکنندگان از سوی شبکه بانکی» است.
اما این آمار و ارقام نشان از تمرکز صادرات ایران به کشورهای همسایه دارد. اتفاقی که اگرچه نشان از حفظ بازارهای سنتی ایران دارد اما از نگاه کارشناسان تمرکز در تجارت نمی‌تواند چندان نقطه مثبتی تلقی شود. همچنین اخیرا در گزارش اتاق تهران مشخص شد که نمره ایران در شاخص «تمرکز صادرات» مطلوب نیست. نمره ایران در این شاخص تجاری نشان داد که به لحاظ تنوع کالاهای صادراتی، ایران وضعیت چندان مناسبی ندارد،چرا که سهم بالایی از صادرات کالایی به تعداد محدودی از اقلام اختصاص دارد. حال به نظر می‌رسد همین وضعیت درخصوص شرکای تجاری ایران هم وجود دارد و به نوعی مقاصد صادراتی ایران چندان متنوع نیستند و عمدتا همسایگان و کشورهای منطقه تشکیل دهنده آن هستند. از این رو کارشناسان این روند را مثبت ارزیابی نمی‌کنند و معتقدند همان طور که تنوع در کالاهای صادراتی یک مزیت است، تنوع در مقاصد صادراتی هم می‌تواند یک امتیاز تجاری باشد.
آخرین وضعیت تجارت با همسایگان
اما حمید زادبوم،رئیس سازمان توسعه تجارت در یک برنامه تلویزیونی اظهار کرد: سال گذشته بیش از ۲۴ میلیارد دلار صادرات به کشورهای همسایه داشتیم و طبق بررسی‌های انجام شده هم اکنون ظرفیت ۱۲۵ میلیارد دلاری صادرات به ۱۵ کشور همسایه وجود دارد. وی تصریح کرد: ظرفیت موجود براساس سابقه صادرات کالا و اقلام مورد نیاز کشورهای همسایه برآورد شده است. زادبوم با اشاره به کاهش ۱۴ درصدی تجارت بین‌المللی افزود: به علت شرایط کرونا در جهان، کشورهایی که بیشتر درگیر کرونا شدند و مرزهای زمینی آنها بسته شد با کاهش صادرات بیشتری روبه رو شدند. وی با بیان اینکه این پدیده مربوط به ایران هم می‌شود، تاکید کرد: در این مدت ۲۰ مرز مشترک ما با کشورهایی که پیش از این به آنها صادرات داشتیم بسته و ضربه بزرگی به اقتصاد ما وارد شد. رئیس سازمان توسعه تجارت با اشاره به افزایش صادرات به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ویژه روسیه و قزاقستان در دوران کرونا ادامه داد: با بازگشایی مرزهای زمینی با کشورهای همسایه، کاهش صادرات از ۵۰ درصد در فروردین به ۳۴ درصد در پایان ۶ ماه اول امسال رسید. وی سپس در تشریح دلایل اختلاف زیاد کاهش صادرات و واردات گفت: یکی از دلایل آن توقف صادرات گاز به کشور ترکیه است. زادبوم گفت: در ۵ ماه اول امسال صادرات ما به ترکیه ۵۱۳ میلیون دلار بوده در حالی که در ۵ ماه اول سال گذشته صادرات ما به این کشور ۲ میلیارد و ۴۷۰ میلیون دلار بوده است و این اختلاف ۲ میلیارد دلاری به علت صادر نشدن گاز طبیعی به این کشور است. وی تاکید کرد: عامل موثر دیگر بر کاهش صادرات، دو ماه بسته شدن مرزهای بسیاری از کشورهای همسایه بر کالاهای وارداتی به علت شیوع کرونا است که هنوز این محدودیت در واردات کالا به ترکمنستان ادامه دارد. معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت افزود: علاوه بر این، بعد از بازشدن مرزها، به علت تراکم کامیون‌های حمل بار در مرزها با کندی در صادرات مواجه شده‌ایم که البته ممکن است هنوز هم در برخی مرزها شاهد این کندی باشیم. رئیس سازمان توسعه تجارت با اشاره به سیر صعودی صادرات کشور در دو ماه اخیر گفت: اگر وضع تجارت خارجی و صادرات به همین شیوه ادامه داشته باشد، می‌توان امیدوار بود که صادرات کشور نسبت به نیمه اول سال بیشتر شود. رئیس سازمان توسعه تجارت ایران اضافه کرد: ما در سازمان توسعه تجارت ایران بسته حمایت از صادرات را به کمک اتاق بازرگانی و کنفدراسیون صادرات به سمت حل مشکلات پایانه‌های مرزی سوق دادیم. زادبوم تاکید کرد: باید انسجام فرماندهی واحد در مرزها ایجاد شود و این عامل تعیین‌کننده‌ای در توسعه صادرات به کشورهای همسایه به شمار می‌آید. وی اعلام کرد: برای افزایش موافقت‌نامه‌های تجاری با سایر کشورها، الزام رسیدن به تعادل در مبادلات تجاری مطرح است. معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت گفت: محدودیت‌های تجاری با کشورهایی که موافقت‌نامه داریم باید کاهش یابد و واردات را به سمت کشورهایی سوق دهیم که صادرات بیشتری داریم.
محمد لاهوتی،رئیس کنفدراسیون صادرات ایران در همین برنامه با اشاره به صدور ۸۰ بخشنامه در فاصله زمانی ابتدای سال ۹۷ تا شهریورماه ۹۸، گفت: محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های یک شبه به بهانه تنظیم بازار، نام و برند ایران را در بازارهای هدف دچار مشکل می‌کند.
لاهوتی با بیان اینکه ظرفیت‌های کشور برای صادرات بالا است، گفت: اگر حمایت از صادرات صورت بگیرد، می‌توان به اعداد بالایی در صادرات به کشورهای همسایه دست یافت. وی ادامه داد: اگرچه اکنون زیرساختهای تولید در کشور وجود دارند؛ اما زیرساخت تجاری نداریم و البته برخی از ابزارهای تجاری نیز به دلیل تحریم قابل استفاده نیست. رئیس کنفدراسیون صادرات ایران اظهار کرد: ورود ایران به توافق با اوراسیا توانست صادرات ایران به این کشورها را رشد دهد؛ این در حالی است که سهم صادراتی ما نیز به کشورهای همسایه ٨٠ درصد بوده است. وی با اشاره به اینکه سیاست‌گذاری دولت ظرف سال‌های گذشته در مورد صادرات به ١۵ کشور همسایه و هند و چین در حال جواب دادن است، عنوان کرد: صادرات به این کشورها در حال رشد است؛ اما هنوز هم زیرساختهای تجاری لازم در اختیار نیست تا بتوان از حداکثر ظرفیت در صادرات به این کشورها بهره‌برداری کرد. به گفته لاهوتی، در ۵ سال اخیر ٧٠ بخشنامه صادر شده و البته از سال ٩٧ تا شهریور ٩٨ نیز بنا به بررسی‌های معاون اقتصادی اتاق بازرگانی تهران ٨٠ بخشنامه صادر شده و این چالش نه تنها برطرف نشده؛ بلکه هنوز هم تبعات آن وجود دارد. وی با بیان اینکه محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های یک‌شبه به بهانه تنظیم بازار اعمال می‌شود، افزود: این موضوع نام و برند ایران را در بازارهای هدف دچار مشکل می‌کند و حتی در قوانین بالادستی نیز این موضوع منع شده است. رئیس کنفدراسیون صادرات ایران تاکید کرد: اگرچه اکنون در شرایط ویژه و جنگ اقتصادی هستیم و برخی از تصمیمات دولت ناشی از این شرایط است؛ ولی بهتر بود که این موضوع را مدیریت می‌کردیم تا بتوان با ارز صادراتی نیازهای ارزی کشور را تامین کرد. لاهوتی ادامه داد: فروش ریالی کالاهای ایرانی به عراق و افغانستان وجود دارد و از سوی دیگر، بانک مرکزی آن را قبول ندارد؛ اما به هر حال باید مکانیزمی برای آن اندیشید؛ این در حالی است که تنوع بازارها به دلیل تحریم کاهش یافته است.
