آیا رصد زنجیره تامین سوخت می‌تواند پایانی بر خروج غیرقانونی سوخت باشد؟
پایش لحظه‌‌‌‌‌‌ای؛ مرزبان نامرئی سوخت
در این گزارش، جزئیات این طرح و نحوه ممانعت آن از قاچاق سوخت بررسی می‌شود. طرح پایش لحظه‌‌‌‌‌‌ای زنجیره تامین و توزیع فرآورده‌های نفتی با هدف بهبود نظارت، شفافیت و مدیریت دقیق در تمامی مراحل عرضه سوخت طراحی‌شده وتلاش می‌کند تا اطلاعات مربوط به جریان فرآورده‌های نفتی از خروج از پالایشگاه‌ها تا مصرف نهایی به‌صورت شفاف و برخط در دسترس باشد. برای دستیابی به این هدف، از تجهیزات زیرساختی مدرنی مانند سیستم‌های میترینگ برای اندازه‌‌‌‌‌‌گیری دقیق و سامانه‌‌‌‌‌‌های GPS برای ردیابی مسیر حرکت تانکرهای سوخت استفاده خواهدشد. یکی از ویژگی‌های برجسته این طرح، استقرار تجهیزات پایش لحظه‌‌‌‌‌‌ای در ۸۶ نقطه جغرافیایی کلیدی است. این نقاط شامل پالایشگاه‌ها، خطوط انتقال فرآورده‌ها، انبارهای نفت، اسکله‌‌‌‌‌‌ها و بازوهای بارگیری تانکرهای جاده‌ای می‌شود.
این شبکه گسترده نظارتی، نه‌تنها امکان ردیابی دقیق فرآورده‌های نفتی را فراهم می‌کند، بلکه به شناسایی لحظه‌‌‌‌‌‌ای نواقص احتمالی، نقاط ضعف در سیستم و سوءاستفاده‌‌‌‌‌‌های احتمالی منجر خواهدشد. به این ترتیب، خطراتی مانند قاچاق سوخت و اختلالات در زنجیره توزیع به حداقل ممکن می‌رسد. یکی از نوآوری‌های کلیدی در این طرح، استفاده از فناوری هوش‌مصنوعی برای تحلیل داده‌های جمع‌‌‌‌‌‌آوری‌‌‌‌‌‌شده از سیستم‌های پایش است. هوش‌مصنوعی قادر است الگوهای مشکوک را شناسایی کند و اطلاعات دقیقی در اختیار تصمیم‌گیران قرار دهد. این اطلاعات به‌ویژه در مواقع اوج مصرف یا بحران‌های احتمالی می‌تواند نقش حیاتی در مدیریت بهتر شبکه توزیع ایفا کند. علاوه‌بر این، بهره‌‌‌‌‌‌گیری از داده‌های دقیق و تحلیل‌های پیشرفته، امکان پیش‌بینی نیازهای آتی و تنظیم عرضه و تقاضا را فراهم‌کرده و به افزایش بهره‌‌‌‌‌‌وری کل سیستم کمک می‌کند. طرح پایش لحظه‌‌‌‌‌‌ای همچنین بر تقویت زیرساخت‌های بومی و استفاده از ظرفیت‌های داخلی تاکید دارد. بسیاری از تجهیزات مورد‌استفاده در این طرح از جمله سیستم‌های میترینگ، ابزار دقیق و نرم‌‌‌‌‌‌افزارهای پایش توسط شرکت‌های داخلی طراحی و تولید خواهند شد. این رویکرد، علاوه‌بر حمایت از تولید داخل، هزینه‌های اجرای پروژه را کاهش داده و نقش مهمی در توسعه توانمندی‌های فناوری کشور ایفا می‌کند. مسوولان امیدوارند با اجرای کامل این طرح، چشم‌‌‌‌‌‌انداز دستیابی به یک شبکه هوشمند و یکپارچه توزیع سوخت که توانایی مدیریت منابع انرژی با حداکثر کارآیی را داشته‌باشد، به واقعیت نزدیک‌تر شود.
اجرای طرح پایش لحظه‌‌‌‌‌‌ای زنجیره تامین و توزیع فرآورده‌های نفتی به‌عنوان یکی از بزرگ‌‌‌‌‌‌ترین پروژه‌های نظارتی در صنعت نفت کشور، با چالش‌های متعددی همراه خواهد بود که نیازمند برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی دقیق و راهکارهای اجرایی موثر است. یکی از چالش‌های مهم در این مسیر، تامین تجهیزات پیشرفته موردنیاز مانند سیستم‌های میترینگ و GPS است. این تجهیزات باید با دقت بالا و مطابق با استانداردهای بین‌المللی تهیه شوند، اما شرایط تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های واردات، تامین این تجهیزات را پیچیده‌‌‌‌‌‌تر کرده‌است. برای غلبه بر این چالش، تمرکز بر ظرفیت‌های داخلی و استفاده از توان متخصصان و شرکت‌های داخلی در زمینه طراحی و تولید این ابزارها به‌عنوان راهکاری کلیدی مطرح شده‌است. حمایت از تولیدکنندگان داخلی نه‌تنها این چالش را کاهش می‌دهد، بلکه به تقویت فناوری بومی و اشتغال‌زایی نیز کمک می‌کند. چالش دیگر در اجرای این طرح، هماهنگی میان ذی‌نفعان متعدد است. از پالایشگاه‌ها و شرکت‌های حمل‌ونقل گرفته تا وزارت نفت و دیگر نهادهای نظارتی، همگی در این پروژه درگیر هستند و همکاری نزدیک این نهادها برای موفقیت طرح ضروری است. عدم‌هماهنگی میان این بخش‌ها می‌تواند منجر به تاخیر در اجرا یا عدم‌تحقق اهداف تعیین‌‌‌‌‌‌شده شود.
به همین منظور، ایجاد یک ساختار مدیریتی متمرکز و شفاف برای نظارت بر روند اجرایی و هماهنگی میان تمام ذی‌نفعان به‌عنوان یک راهکار ضروری درنظر گرفته شده‌است. یکی دیگر از چالش‌های قابل‌‌‌‌‌‌توجه، مقیاس وسیع این طرح و نیاز به سرمایه‌گذاری کلان است. برآورد اولیه سرمایه‌گذاری برای این پروژه بالغ‌بر ۲۲۰میلیون دلار است که تامین این منابع مالی در شرایط فعلی اقتصاد کشور، چالشی قابل‌‌‌‌‌‌توجه محسوب می‌شود، با این‌حال استفاده از منابع داخلی، حساب سرمایه‌گذاری نفت و گاز و دیگر روش‌های تامین مالی به‌عنوان راهکارهای اجرایی برای مقابله با این چالش پیشنهاد شده‌است.
علاوه‌بر این، محدودیت‌های فنی و تخصصی نیز از جمله موانع اجرای این طرح است. برای مثال، توسعه سیستم‌های هوش‌مصنوعی و تجزیه‌‌‌‌‌‌وتحلیل داده‌ها به تخصص‌‌‌‌‌‌های پیشرفته نیاز دارد و این در حالی است که نیروی انسانی متخصص در این زمینه محدود است. به‌منظور رفع این چالش، بر‌‌گزاری دوره‌‌‌‌‌‌های آموزشی، همکاری با دانشگاه‌‌‌‌‌‌ها و مراکز تحقیقاتی و استفاده از تجربیات بین‌المللی می‌تواند کمک شایانی به توسعه توانمندی‌های لازم کند. در نهایت، اگرچه اجرای چنین پروژه‌ای در سطح ملی با چالش‌های بسیاری همراه است، اما تجربه‌‌‌‌‌‌های موفق قبلی و بهره‌‌‌‌‌‌گیری از دانش بومی و فناوری‌های پیشرفته داخلی، مسیر موفقیت این طرح را هموار کرده‌است. طرح پایش لحظه‌‌‌‌‌‌ای زنجیره تامین و توزیع فرآورده‌های نفتی، می‌تواند به نقطه‌عطفی در مدیریت منابع انرژی کشور تبدیل شود. قاچاق سوخت از ایران، با وجود تمامی خطرات و چالش‌های موجود، همچنان به‌عنوان یک تجارت پرسود برای قاچاقچیان مطرح است.
این سودآوری به‌‌‌‌‌‌طور عمده ناشی از اختلاف چشمگیر قیمت سوخت بین ایران و کشورهای همسایه است. ایران یکی از ارزان‌ترین نرخ‌های سوخت در جهان را دارد و این در حالی است که در کشورهایی مانند ترکیه و پاکستان، قیمت‌ها چندین‌برابر ایران است و همین تفاوت قیمتی انگیزه‌‌‌‌‌‌ای قوی برای قاچاقچیان به‌شمار می‌آید. بازارهای پرتقاضای کشورهای همسایه نیز با استقبال از سوخت ارزان‌تر، تقاضای پایداری را برای این فعالیت غیرقانونی ایجاد‌کرده‌اند. در مجموع، قاچاق سوخت به‌‌‌‌‌‌واسطه عواملی چون اختلاف بالای قیمت، تقاضای بازارهای منطقه‌ای و ضعف‌های زیرساختی، همچنان جذابیت بالایی برای قاچاقچیان دارد.
بااین‌حال، خطرات قانونی، ایمنی و هزینه‌های پنهان این فعالیت، چالش‌های جدی برای استمرار آن ایجاد می‌کند. اقدامات نظارتی و مدیریت هوشمندانه می‌تواند این پدیده را کاهش داده و به کنترل بهتر منابع ملی کمک کند.
