روشن نگه داشتن چراغ صنعت برق از همیشه دشوارتر است. در شرایط رکود و تحریم که نه سیاستگذار دل اصلاحات دارد و نه بنگاه رمقی برای تغییر، صنعت برق با چند ابرچالش از جمله کاهش سرمایه‌گذاری و رشد شدید مصرف دست و پنجه نرم می‌کند. معنی‌اش این است که این صنعت نه سرمایه‌ای برای افزایش توان تولید دارد و نه زورش به اصلاح قیمت می‌رسد. برای این‌که چراغ‌های صنعت برق خاموش نشود چه باید کرد؟

ایران به دلیل برخوردار بودن از منابع وسیع و متنوع انرژی در جهان، به عنوان یک قطب مهم انرژی شناخته می‌شود. تولید برق از منابع مختلف همیشه از اولویت‌های کشور بوده است. چراکه صنعت برق در ایران به قدمت شکل‌گیری صنعت برق در جهان است. نخستین مولد برق در سال ۱۲۶۴ ه.ش (۱۳۰۲ ه.ق) یعنی شش سال پس از اینکه توماس آلوا ادیسون نخستین لامپ برق را اختراع کرد؛ وارد ایران شد و کاخ گلستان را روشن کرد. این مولد به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار توسط محمدحسن امین‌الضرب به ایران وارد شده بود. اکنون ۹۶ سال از روشن شدن اولین برق در ایران می‌گذرد و ایران یکی از مهم‌ترین کشورها در تولید و صادرات برق است.

تابستان گرم سال‌های اخیر بیش از هر زمانی نگرانی از قطعی برق را هشدار می‌دهد. سال پیش رکورد استفاده از برق را شکستیم و البته با قطعی‌هایی هم همراه بودیم. پیش‌بینی کارشناسان صنعت برق در تولید بالاتر از حجم مصرف در پیک زمانی سال یعنی تابستان و ساعات بسیار گرم روز تا اکنون در تابستان ۹۸ توانسته بار فشار را تحمل کند. با این حال پایین بودن فرهنگ مصرف در طول سالیان سال موجب شده سال‌به‌سال بر مصرف برق در ایران افزوده شود و به همین تناسب ساختار تولید صنعت برق در ایران نیز در حال بازسازی و ترمیم و توسعه خود است.

صنعت برق در ایران از حدود ۱۰۰ سال پیش جان گرفت. در سال ۱۲۸۴ خورشیدی محمدحسین امین‌الضرب از رجال و سرمایه‌داران معروف کشور با خرید مولدی که با زغال‌سنگ کار می‌کرد، بخشی از شهر تهران را روشن کرد که بسیاری از آن به عنوان مبدأ تاریخی ورود برق به ایران یاد می‌کنند. اولین مولد برقی که وارد ایران شد تنها سه یا چهار لامپ را روشن می‌کرد که ناصرالدین‌شاه در سفر فرنگ با دیدن چراغ‌های روشن آنجا، آن را وارد کرده بود. درست ۲۰ سال بعد از آن بود که محمدحسین امین‌الضرب با مولدی ۴۰۰ کیلوواتی بخشی از شهر تهران را روشن کرد. این مولد چندین سال به صورت انحصاری برق مناطقی از تهران را روشن کرد که تا مدت‌ها منحصر به ساعاتی از شب بود.

در یک تعریف عام نیروگاه عبارت است از تاسیساتی که یک نوع انرژی را به انرژی الکتریکی تبدیل می‌کند و نوع نیروگاه بر اساس نوع انرژی تبدیل‌شده نام‌گذاری می‌شود؛ به ‌طور مثال تمام نیروگاه‌هایی را که انرژی حرارتی ناشی از احتراق سوخت فسیلی را تبدیل به برق می‌کنند نیروگاه حرارتی می‌نامند و به تناسب نیروگاه‌های آبی، بادی و خورشیدی با توجه به اینکه انرژی این عوامل را تبدیل به برق می‌کنند به همین نام شناخته می‌شوند. نیروگاه اتمی نیز انرژی حرارتی ناشی از فعل و انفعالات اتمی در رآکتور را نهایتاً تبدیل به برق می‌کند و به همین نام موسوم است.

به‌رغم قرارگیری اقتصاد کشور در وضعیت خاص فعلی، به نظر می‌رسد که با توجه به تقاضای موجود در کشور و حجم سرمایه‌گذاری‌های انجام‌گرفته، تولید در صنعت برق در شرایط مطلوب و قابل قبولی قرار دارد. این صنعت توانسته است تا حدودی عرضه برق به شبکه را همگام با میزان مصرف افزایش دهد.

با تغییر نگرشی که در دهه ۷۰ خورشیدی در تفکر سیاستگذاران صنعت آب و برق در ایران رخ داد، اداره صنعت برق ایران با دیدگاه دولتی و با استفاده از ذات انحصاری آن دستخوش تغییر شد و عملاً عباراتی از قبیل تنظیم‌گری و رقابت جایگاه خود را در ادبیات مدیریت کلان صنعت پیدا کرد. در این فضای فکری جدید، اهداف کلانی از جنس دستیابی به بهره‌وری اقتصادی از طریق ابزار جدیدی مثل بازار و با استفاده از مدیریت بخش خصوصی از مسیر جدیدی دنبال شد که البته تجارب دیگر کشورها در این زمینه نشانگر افق‌های روشن در زمینه نیل به این اهداف بود.

ما در به ابتذال کشاندن کلیدواژه‌های موثر سیاستگذاری، استادیم. می‌توان فهرست جامعی از واژه‌هایی را ارائه کرد که بدون هیچ دستاورد ملموسی کارکرد مفید خود را از دست داده‌اند. خصوصی‌سازی، آزادسازی، هدفمندی یارانه‌ها و متناسب با آنچه در این نوشتار کوتاه خواهد آمد، حاکمیت و تصدی نمونه‌هایی از این واژه‌ها در بخش انرژی محسوب می‌شوند.

بر اساس آمارها در صنعت برق، نزدیک به ۲۶۰ میلیارد کیلووات ساعت برق به فروش می‌رسد. جمع ظرفیت نصب‌شده صنعت، در حدود ۸۰ هزار مگاوات است. اگر به طور دست ‌پایین فرض کنیم که سرمایه‌گذاری مورد نیاز در صنعت برق شامل تولید، انتقال و توزیع، هزار دلار به ازای هر کیلووات است، برای ۸۰ هزار مگاواتی که ظرفیت نصب‌شده داریم، معادل ۸۰ هزار میلیارد دلار در این صنعت سرمایه‌گذاری شده است. برای تاسیسات صنعت برق یک عمر ۳۰ساله در نظر گرفته می‌شود. اکنون می‌توان فرض کرد که از عمر صنعت برق، ۱۵ سال گذشته است، یعنی نصف سرمایه‌گذاری انجام‌شده، مستهلک شده و سرمایه‌گذاری موجود، معادل ۴۰ میلیارد دلار است. اگر این سرمایه‌گذاری در هر نقطه‌ای انجام گیرد، توقع بر این است که بازگشت سرمایه، حداقل به طور سالانه ۱۰ درصد باشد. یعنی در صنعت برق غیر از هزینه‌های تمام‌شده، چهار میلیارد دلار بازگشت سرمایه در هر سال وجود داشته باشد، این سود سالانه به عنوان منبعی برای سرمایه‌گذاری برای نیروگاه‌های جدید خواهد بود. پس اگر بخواهیم یک صنعت برق پویا داشته باشیم که وابسته به بودجه عمومی کشور نباشد، باید چهار میلیارد دلار در سال، علاوه بر پوشش هزینه‌ها، بازگشت سرمایه داشته باشد.

محدود بودن منابع فسیلی و مشکلات ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای ضرورت توجه بیش از پیش به انرژی‌های تجدیدپذیر را بر همگان روشن ساخته است. با توجه به برخورداری از پتانسیل مطلوب و مناسب انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور، توسعه منطقی این منابع ارزشمند و خدادادی موجه به نظر می‌رسد، چراکه از این طریق می‌توان در جهت اهداف توسعه پایدار نیز گام برداشت. به همین دلیل در سال‌های اخیر کشورهای مختلف اعم از پیشرفته و در حال توسعه توجه فزاینده‌ای به انرژی تجدیدپذیر اعم از خورشیدی و بادی جهت ایجاد تنوع در استفاده از منابع انرژی و کاهش وابستگی به یک حامل انرژی و ملاحظات زیست‌محیطی برای دستیابی به انرژی پایدار معطوف داشته‌اند. به این بهانه با سیدمحمد صادق‌زاده معاون وزیر نیرو و رئیس سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی (ساتبا) درباره آخرین وضعیت انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران به گفت‌وگو پرداختیم.

زمانی که از صنعت نوین برق که بر پایه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر بنا شده است سخن می‌گوییم، شاید کمتر مبحثی به اندازه قیمت تمام‌شده و توجیه اقتصادی این صنعت در بحث رقابت‌پذیری اهمیت داشته باشد. در مبحث قیمت نگاه ما باید معطوف به قیمت‌های جهانی باشد، نرخ فروش هر کیلووات ساعت برق در خروجی نیروگاه‌ها در بازار بین‌المللی قریب پنج سنت است که با مبنا قرار دادن نرخ ارز آزاد (۱۳ هزار تومان) معادل تقریبی ۶۵۰ تومان است. این انرژی تولیدی با نرخ متوسط هشت سنت به دست مصرف‌کننده جهانی می‌رسد (قریب ۱۰۴۰ تومان). در کشور ما نرخ فروش متوسط به مصرف‌کنندگان رقمی بین ۹۰ تا ۹۴ تومان است. این به این معنی است که وجه اخذشده از مصرف‌کننده بابت بهای برق مصرفی در کشور ما حدود ۹ درصد قیمت تمام‌شده است و دولت بیش از ۹۱ درصد به مردم یارانه (سوبسید) پرداخت می‌کند. این یارانه غیرمعمول البته در دیگر حامل‌های انرژی یا بسیاری دیگر از کالاهای اساسی تکرار می‌شود. بر اساس آمار رسمی وزارت نیرو در سال ۱۳۹۶ در کشور ما حدود ۱۳ درصد انرژی الکتریکی تولیدی، در حد فاصل نیروگاه تا مصرف‌کنندگان در خطوط انتقال و توزیع تلف شده است.

محمد بیات، مدیرعامل شرکت سایناگستر پردیسان، از مصائب و مشکلات و آینده صنعت برق در شرایط نااطمینانی و بحرانی اقتصادی می‌گوید. به اعتقاد این فعال صنعت برق، مهم‌ترین موضوع فعلی در راه اصلاح صنعت برق، تشکیل سازمان رگولاتوری برق و جایگزینی آن با هیات تنظیم بازار برق فعلی است که مواردی همچون تصویب اساسنامه آن در حال پیگیری است.

فرآیند تولید برق در ایران فرآیند خاصی است. وضعیت نیروگاه‌ها در ایران وضعیت مطلوبی است. البته مصرف گاز و سوخت‌های فسیلی ارزان سبب شده تولید برق به خوبی صورت گیرد. با این حال ظرفیت‌های متنوعی برای تولید در کشور وجود دارد که بسیاری از آنها هنوز بی‌استفاده مانده است. این روند البته بی‌چالش نبوده و تولید برق در ایران با مشکلات ساختاری هم روبه‌رو بوده است. اما نکته بسیار حیاتی که مورد نقد بسیاری از کارشناسان و فعالان اقتصادی و حتی اجتماعی و سیاسی برای برون‌رفت کشور از وضعیت فعلی است، غیرواقعی بودن قیمت‌ها به‌خصوص در مورد برق است.

بخش انتقال و توزیع با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. فارغ از بحث‌های فنی و مهندسی، در بعد کلان اظهارنظرهای صاحب‌نظران و پژوهش‌های مراکز رسمی نشان می‌دهد که این بخش نیاز به یک نگاه تازه دارد. متخصصان صنعت برق معتقدند وقتی شبکه تحت فشار بار قرار گیرد، خاموشی‌های فنی در شبکه انتقال اتفاق می‌افتد، از این‌رو گسترش و بازسازی شبکه توزیع به ویژه در شرایط تحریم امری ضروری است. به این بهانه در فصل پیش‌رو به بررسی رویکردهای توسعه‌ای در شبکه انتقال و توزیع پرداخته‌ایم.

سیستم انتقال و توزیع در صنعت برق ایران با چه چالش‌هایی مواجه است؟ آیا ترکش‌های تحریمی و رشد نرخ ارز به این بخش مهم از صنعت برق نیز وارد شده است؟ نگاهی به آمارها خبر از حال نامناسب تعداد قابل توجهی از پروژه‌های توسعه‌ای می‌دهند، پروژه‌هایی که از آغازشان بیش از ۱۰ سال می‌گذرد اما از درصد پیشرفت‌شان کمتر از ۱۰ درصد است. از این‌رو، به نظر صنعت برق نیاز به یک نگاه جدید اقتصادی و بخش انتقال و توزیع، نیاز به خون تازه سرمایه‌گذاری دارند.