بررسی و تحلیل شاخصهای کلان بخش آب در سهماه اول سال ۱۴۰۳ نشان داد
اعتبار آب منجمد شد
کشور بعد از سهسال از خشکسالی خارج شد
در بهار سال ۱۴۰۳ کشور بعد از سهسال متوالی از خشکسالی خارج شد و عمده مناطق، شرایط ترسالی را تجربه کردند. طبق بررسیهای انجام‌شده در این فصل اعتبارات بخش آب تخصیص نیافت. مجموع اعتبارات تملک دارایی‌‌‌های سرمایه‌‌‌ای بخش آب براساس قانون بودجه سال ١٤٠٣ بیش از ٤٨٠هزار میلیارد ریال بوده که طی فصل بهار، اعتباری برای این بخش تخصیص نیافته است. این در حالی است که کم‌‌‌آبی‌‌‌ها و خشکسالی‌‌‌های متعدد در اکثر نقاط کشور طی سال‌های اخیر، نهتنها حساسیت بودجه‌‌‌ریزی در این بخش را افزایش داده، بلکه اختصاص اعتبارات لازم به این بخش را ضروری کرده است.
مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در بررسی و تحلیل شاخصهای کلان بخش آب، اهم شاخصهای بخش آب در سهماه نخست سال ١٤٠٣ را مورد بررسی قرار داده است. در این راستا با استفاده از شاخصهای مهم آب و هواشناسی در سهماه فصل بهار و ٩ماه منتهی به خردادماه سال آبی ١٤٠٣-١٤٠٢ (از ابتدای مهرماه سال ١٤٠٢ تا پایان خردادماه سال ١٤٠٣)، وضعیت بارش، دما، خشکسالی و تاثیرات آن بر مناطق مختلف کشور و حوضه‌‌‌های آبریز فرامرزی و مشترک تحلیل شده است. همچنین شرایط منابع آب سطحی کشور در سهماه ابتدایی سال‌جاری ارائه شده و نقش آن در مدیریت کلان بخش آب کشور و آثار آن در مناطق مختلف مورد بحث قرار گرفته است. علاوه بر این، ضمن پرداختن به اهم وقایع بخش آب در فصل بهار سال‌جاری، اعتبارات این بخش براساس قانون بودجه سال ١٤٠٣ ارائه و مقاصد مدنظر برای هزینه‌‌‌کردهای بودجه‌‌‌ای اشاره شده است تا بتوان به اولویت‌‌‌های اعتباری-عملیاتی مدنظر سیاستگذاران کشور در بخش آب آگاهی یافت.
شاخصهای مهم آب و هواشناسی حاکی از آن است که در فصل بهار سال ١٤٠٣، میانگین بارش کل کشور نسبت به سال قبل از آن ١٠٦درصد و نسبت به میانگین بارش بلندمدت فصول بهار ٦٧درصد افزایش داشته است. متاثر از بارش‌های مناسب بهاری حدود ٤٢درصد از حجم بارش سال نرمال آبی طی همین فصل رخ داده که این میزان براساس آمار بلندمدت بارش فصل بهار، یک‌‌‌چهارم است. همچنین در ٩ماه اول سال آبی ١٤٠٣-١٤٠٢ (اول مهرماه سال ١٤٠٢ تا پایان خردادماه سال ١٤٠٣) میانگین بارش در کشور ٢٤٢میلی‌متر بوده که نسبت به میانگین بلندمدت، ٢درصد رشد داشته است. درواقع، کشور در فصل بهار با بارش قابل‌‌‌توجه در اکثر مناطق مواجه بوده است و بهجز مناطقی از شمال غرب و نواحی پراکنده واقع در دامنه جنوبی البرز، سایر مناطق با شرایط عمدتا نرمال و ترسالی مواجه شدهاند. در این فصل، میانگین دمای هوای کشور همچنان افزایشی بوده است، اما میزان افزایش نسبت به دو فصل قبل از آن، چشمگیر نیست. متاثر از بارش‌های مناسب در سهماه نخست سال‌جاری، بهار سبز و با پوشش گیاهی خوب به‌‌‌وجود آمده که برای جلوگیری از تابستان سیاه، باید تا حد ممکن حوادث منجر به آتش‌‌‌سوزی در مراتع و جنگل‌‌‌ها را در ماه‌های آتی کنترل کرد.
با وقوع بارش‌های مطلوب بهاری، میزان پرشدگی سدهای کشور با افزایش ٩درصدی نسبت به مدت مشابه سال آبی قبل از آن همراه بوده و حجم ذخایر سدهای کشور تا پایان بهار به حدود ٣٤میلیارد مترمکعب رسیده است. تولید برقابی نیز در سهماه نخست بهار روند افزایشی داشته و به‌‌‌طور متوسط ۷.۱درصد از سهم کل تولید برق کشور را شامل شده است. همچنین وضعیت عمده سدهای کشور در شرایط مطلوبی قرار گرفته و با توجه به افزایش میزان پرشدگی سد دوستی و چاه‌نیمه‌‌‌های سیستان، می‌‌‌توان سالی فارغ از تنش آبی در شمال استان سیستان و بلوچستان را صرفا با اتکا به منابع آب چاه‌نیمه‌‌‌ها انتظار داشت. سد دوستی نیز طی سال‌جاری می‌‌‌تواند سهم خوبی در تامین آب شرب کلان‌شهر مشهد داشته باشد.علاوه‌بر حاکم بودن شرایط ترسالی در اکثر نقاط ایران، در سراسر افغانستان شرایط ترسالی و نرمال حاکم بوده و این کشور براساس پارامترهای آب‌وهوایی، در شرایط مطلوبی قرار گرفته است. همچنین در حوضه آبریز ارس در شمال‌غرب کشور شرایط نرمال و ترسالی خفیف حاکم بوده که نقش مهمی در تداوم جریان نرمال این رودخانه دارد. متاثر از شرایط عمدتا نرمال در سطح کشور عراق و شرق ترکیه، نهتنها ظرفیت آبدهی رودخانه‌‌‌های دجله و فرات در وضعیتی مطلوب قرار گرفته، بلکه احتمال رخداد توفان‌های گردوخاک با منشأ خارجی در مناطق غرب و جنوب غربی ایران نیز نسبت به چند سال گذشته کاهش خواهد یافت.
تحلیل جزئیات شاخصهای کلان آب
بررسی شاخصهای مهم آب و هواشناسی کشور نشان می‌دهد میانگین بارش کل کشور در سهماه بهار سال ١٤٠٣ نسبت به مدت مشابه سال گذشته با افزایش بیش از ١٠٠درصدی مواجه شده و نهتنها کم‌‌‌بارشی زمستان سال قبل را جبران کرده، بلکه کشور را در شرایط ترسالی قرار داده است.بارش‌های مناسب بهاری شرایط ترسالی را در اکثر استان‌های کشور به دنبال داشته و توزیع رخدادهای بارش در کل فصل بهار نیز سبب بهبود شرایط برای کشت دیم شده است. همچنین پوشش گیاهی، متاثر از بارش‌های مناسب بهاری در سال ١٤٠٣، نسبت به سهسال گذشته با افزایش همراه بوده که همین امر در کنار مزایای آن، ازجمله کاهش گردوخاک با منشأ داخلی، ریسک وقوع آتش‌‌‌سوزی‌‌‌ها در فصل خشک را بیشتر خواهد کرد. میزان کل بارندگی کشور در ٩ماه اول سال آبی ١٤٠٣-١٤٠٢ (تا ٣١ خرداد سال ١٤٠٣)، ٢٤٢میلی‌متر بوده که نسبت به میانگین بلندمدت ٢درصد افزایش داشته و میزان بارش‌ها در ٢٧استان کشور بیشتر از میانگین بلندمدت بوده است. با توجه به آمار بارش بلندمدت، به‌‌‌طور متوسط حدود یک‌‌‌چهارم از حجم بارش سال آبی نرمال در فصل بهار تامین می‌شود، اما در سال آبی جاری، حدود ٤٢درصد از کل حجم بارش سال آبی در فصل بهار تامین شده است. در فصل بهار سال‌جاری میانگین دمای کشور به میزان ۰.۲درجه سلسیوس بیشتر از میانگین دمای بلندمدت فصل بهار بوده است. افزایش میانگین دمای فصل بهار نسبت به بلندمدت اگرچه به شدت افزایش میانگین دما در دو فصل قبل از آن نبود، اما همچنان نشان‌دهنده روند افزایشی دما در سطح کشور است. بهجز استان کرمان با شرایط نرمال و استان فارس که با کاهش جزئی دما نسبت به میانگین بلندمدت بهار مواجه شدهاند، سایر استان‌ها افزایش دمای ۰.۱ تا ۱.۵درجه سلسیوس نسبت به میانگین بلندمدت فصل بهار را تجربه کردهاند. افزایش دما در مناطق شمال غرب، غرب و نوار ساحلی شمال کشور بیشتر از سایر مناطق بوده است و در این میان استان گیلان با افزایش ۱.۵درجه سلسیوس نسبت به میانگین، در صدر قرار دارد.
با توجه به اینکه پاییز سال گذشته گرم‌ترین فصل پاییز در سال‌های اخیر ثبت شده بود و میانگین دمای فصل زمستان سال گذشته هم نسبت به بلندمدت بیشتر بود، سال آبی جاری را می‌‌‌توان یکی از سال‌های آبی گرم محسوب کرد. با توجه به پیش‌بینی‌‌‌های صورت‌گرفته از سوی سازمان جهانی هواشناسی، این روند در چهار سال پیش‌‌‌رو همچنان پابرجا خواهد بود. بنابراین تجربه دمای فصلی بالاتر از میانگین در فصول آتی نیز مورد انتظار است.با توجه به اینکه برای سنجش صحیح خشکسالی، بررسی دو پارامتر بارش و دما معیار بهتری از وضعیت خشکسالی به‌‌‌دست خواهد داد، از پارامتر SPEI استفاده شده است. براساس این پارامتر، کشور بعد از سهسال، در سال ١٤٠٣ از خشکسالی خارج شده و شرایط ترسالی متوسط را تجربه کرده است. در فصل بهار سال‌جاری، در بیشتر مناطق کشور به‌‌‌ویژه استان‌ها و مناطق واقع در امتداد زاگرس ازجمله جنوب آذربایجان‌غربی، کردستان، همدان، کرمانشاه تا استان فارس و غرب هرمزگان، شرایط نرمال تا ترسالی متوسط برقرار بوده است. همچنین شمال‌شرق کشور و عمده مناطق استان‌های مازندران، کرمان، خراسان‌جنوبی، سیستان‌و‌بلوچستان، اصفهان و یزد وضعیت نرمال و ترسالی داشته‌‌‌اند.
مناطق با وسعت کمتر، اما با پراکنش بالا در سطح کشور ازجمله قسمت‌‌‌هایی از استان‌های شمال غرب کشور، گیلان، دامنه‌‌‌های جنوبی البرز، مناطق مجاور مرز در استان‌های کرمانشاه، ایلام و خوزستان و مناطق واقع در غرب استان سیستان‌و‌بلوچستان و شرق کرمان نیز دچار خشکسالی خفیف تا متوسط شدهاند.در سطح کشورهای منطقه، میانگین دمای فصل بهار در افغانستان نسبت به بلندمدت کاهش یافته و خنک‌‌‌تر بوده است. در عمده مناطق پاکستان نیز شرایط دمایی نرمال و در شمال این کشور، بهار بهنسبت خنک‌‌‌تری حادث شده است. در ایران نیز بهجز مناطق واقع در شمال غرب، سواحل شمالی و نقاطی پراکنده در مرکز کشور که با افزایش دما روبه‌‌‌رو شدهاند، در سایر مناطق، شرایط دمایی نزدیک به نرمال برقرار بوده است. در فصل بهار سال‌جاری، منطقه خلیج‌‌‌فارس و دریای عمان نیز با تغییرات دمایی قابل‌‌‌توجهی نسبت به میانگین دمایی بلندمدت فصل بهار مواجه نشده‌اند. بهجز این مناطق، سایر مناطق غرب آسیا و شمال‌شرق آفریقا با افزایش دما نسبت به میانگین بلندمدت در فصل بهار مواجه شدهاند. همچنین در غرب آسیا، متاثر از بارش‌های سنگین اواخر اردیبهشت‌‌‌ماه، سواحل خلیج‌‌‌فارس و دریای عمان، نیمه‌‌‌‌جنوبی ایران، مرکز و جنوب عراق، قسمت‌‌‌های گسترده‌ای از شبه‌‌‌جزیره عربستان، مناطق مرکزی و جنوبی افغانستان و نیمه غربی پاکستان با روان آب‌های قابل‌‌‌توجه مواجه شدهاند و در این مناطق متوسط بارش فصل بهار، بعضا بیش از ١٠٠درصد نسبت به بارش بلندمدت فصلی افزایش یافته است.با لحاظ هر دو پارامتر بارش و دما و در نظر گرفتن شاخص خشکسالی، وضعیت افغانستان مطلوب ارزیابی شده و این کشور در شرایط ترسالی و نرمال قرار دارد.
در حوضه‌‌‌های آبریز مرزی غرب کشور نیز با توجه به شرایط عمدتا نرمال در عراق و شرق ترکیه، رودخانه‌‌‌های دجله و فرات در شرایط مطلوبی از منظر آبدهی قرار دارند. متاثر از وضعیت مناسب بارش و ترسالی در سرچشمه رودخانه‌‌‌های دجله و فرات و با توجه به شرایط نرمال در عمده مناطق عراق و خشکسالی خفیف در غرب این کشور و خشکسالی متوسط در شرق سوریه، می‌‌‌توان کاهش نسبی گردوخاک ورودی به کشور از مرزهای غربی و جنوب‌غربی را انتظار داشت. در شمال غرب کشور نیز حوضه آبریز رودخانه ارس شرایط نرمال و ترسالی خفیف را تجربه کرده است که این وضعیت سهم بسزایی در تامین آبدهی نرمال و مطلوب رودخانه ارس خواهد داشت.در سطوح گسترده‌تر نیز مناطق جنوب غربی آسیا عمدتا وضعیت ترسالی را در فصل بهار سال ١٤٠٣ تجربه کردهاند. متاثر از بارش‌های چشمگیر در این فصل، عمده مناطقی مانند جنوب ایران، افغانستان، شمال قزاقستان، جنوب روسیه و جنوب غربی چین، یک‌فصل مرطوب و شرایط ترسالی را تجربه کردهاند. بااین‌‌‌حال، خشکسالی عمدتا متوسط تا شدید در جنوب شرقی و شرق اروپا، شمال شرق آفریقا، شمال غرب چین و جنوب هند ادامه یافته است.درخصوص وضعیت سدهای کشور، طی ٩ماه منتهی به خردادماه سال ١٤٠٣، حجم آب موجود در مخازن حدود ٣٤میلیارد مترمکعب (٦٥درصد پرشدگی) بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ٩درصد افزایش داشته است.
بیشترین اختلاف ذخیره (مثبت) نسبت به مدت مشابه سال گذشته مربوط به سدهای استان گلستان بوده، به‌‌‌نحوی‌‌‌که این سدها از شرایط تقریبا خشک خارج شدهاند و پرشدگی آنها به بیش از ٦٠درصد رسیده است. مجموعه سدهای واقع در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، سدهای تهران و سدهای زنجیره کارون نیز با افزایش میزان پرشدگی نسبت به سال قبل مواجه شدهاند یا در شرایط مطلوبی قرار دارند. به همین سبب انتظار می‌رود امکان تخلیه آب به‌‌‌منظور تامین حق‌آبه دریاچه ارومیه تسهیل شود و در استان تهران نیز سهم منابع آب سطحی در تامین نیازهای شرب کلان‌شهر تهران افزایش یابد. همچنین در زنجیره کارون، می‌‌‌توان نقش‌‌‌آفرینی تولید برقابی، بدون ایجاد مشکلات خاص برای تامین نیازهای آبی در فصل‌‌‌های آینده را انتظار داشت. همچنین متاثر از بارش‌های قابل‌‌‌توجه بهار سال ١٤٠٣در افغانستان، شرایط سد دوستی بر روی رودخانه هریرود و چاه‌نیمه‌‌‌های واقع در انتهای حوضه رودخانه مشترک و مرزی هیرمند، نسبت به چند سال گذشته بهبود یافته است. متاثر از آبگیری چاه‌نیمه‌‌‌های سیستان (اگرچه همچنان ایران حتی نصف حق‌آبه خود، براساس معاهده هیرمند را دریافت نکرده)، می‌‌‌توان وقوع تنش آب شرب در شمال استان سیستان‌و‌بلوچستان را تا پایان سال‌جاری منتفی دانست. با وجود این، سدهای تنگوئیه سیرجان و نسا در استان کرمان، ساوه و کمال‌صالح در استان مرکزی و استقلال در استان هرمزگان، با افت حجم آب و کاهش میزان پرشدگی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شدهاند. در فصل بهار، مجموع تولید برقابی کشور معادل ٧٠٦٨هزار مگاوات‌ساعت و سهم تولید برقابی از کل تولید برق کشور به‌‌‌طور متوسط ۷.۱درصد بوده است. در ماه‌های فصل بهار، میزان تولید برقابی روندی رو به رشد داشته، به‌‌‌‌طوری‌‌‌‌که از ١٥١١هزار مگاوات‌ساعت در فروردین‌‌‌‌ماه به ٣٢٩٣هزار مگاوات‌ساعت در خردادماه افزایش یافته است.
روند افزایشی میزان تولید و سهم برقابی از کل تولید برق کشور، متاثر از روند افزایشی دما در ماه‌های بهار و رشد تقاضا از یک‌‌‌سو و شرایط بهنسبت مطلوب حجم مخازن سدهای کشور (نسبت به مشابه سال گذشته) از سوی دیگر است. با وجود این، با توجه به روند افزایشی مصرف برق شبکه سراسری، تداوم روند افزایشی سهم برقابی از کل تولید برق کشور در ماه‌های فصل تابستان مورد انتظار نخواهد بود.میزان تخصیص اعتبارات در هر بخش نقش مهمی در پیشبرد اهداف مدیریتی و اجرایی آن خواهد داشت. در بخش آب، مجموع اعتبارات مصوب مربوط به تملک دارایی‌‌‌های سرمایه‌‌‌ای در سال ١٤٠٣ بالغ‌‌‌‌بر ٤٨٠هزار میلیون ریال بوده و در بخش ردیف‌‌‌های متفرقه برای برخی از برنامه‌‌‌ها و طرح‌های بخش آب اعتباری بالغ بر ١٦٠هزار میلیون ریال لحاظ شده است. عمده این اعتبارات مانند سال‌های گذشته مربوط به برنامههایی مانند آبرسانی، سدسازی، ساختمان شبکه آبیاری و زهکشی، انتقال آب، سامان‌دهی رودخانهها، ساخت تونل، ایجاد تاسیسات فاضلاب و مجتمعهای آبرسانی روستایی است. در فصل بهار هیچ‌گونه تخصیصی برای اعتبارات بخش آب صورت نگرفته است.
