چرا روسیه مشتاق روابط نزدیک با ترکیه و جمهوری آذربایجان است؟
پوتین پشت ارمنی‌ها را خالی کرد
از ۱۲دسامبر، جاده کوهستانی که ناگورنو- قره باغ را به ارمنستان متصل می‌کند، در میان اعتراضات فعالان آذربایجانی که ادعا می‌کنند مخالف عملیات معدن‌کاری غیرقانونی در این منطقه هستند، مسدود شده است. دولت آذربایجان اعتراضات را تایید کرده است. ارمنی‌ها می‌گویند جمهوری آذربایجان این اعتراضات را مهندسی کرده و از نیروهای حافظ صلح روسی به خاطر باز نگه نداشتن جاده انتقاد می‌کنند. «فرهاد ممدوف»، تحلیلگر طرفدار دولت مستقر در باکو گفت: «می‌توان دید که منابع روسیه در منطقه در حال محدود شدن است. روسیه در حال ضعیف‌تر شدن است».این موانع جاده‌ای بحران جدیدی در مناقشه خونین و ده‌ها ساله بر سر منطقه‌ای است که در آن ده‌ها هزار ارمنی در مرزهای بین‌المللی به رسمیت شناخته‌شده آذربایجان زندگی می‌کنند.
به گفته «تاتف عزیزیان»، یک روزنامه‌نگار محلی، در ناگورنو-قره‌باغ سوپرمارکت‌ها فقط مقدار کمی الکل و آب‌نبات ذخیره دارند و ذخایر پوشک و داروهای اولیه آن‌قدر کم است که ساکنان در جست‌وجوی آنها در فیس‌بوک پست می‌گذارند. از روز جمعه، مردم باید برای خرید برنج، ماکارونی، گندم سیاه یا شکر کارت‌های سهمیه ارائه کنند. حمله روسیه به اوکراین روابط را در سرتاسر جهان تغییر شکل داده است؛ شاید در هیچ‌جا این امر واضح‌تر از مرز بین اروپا و آسیا نباشد. این تحولات دست ترکیه و ایران را (که اکنون منابع مهم تجارت و تسلیحات برای مسکو هستند) تقویت کرده و در عین حال نفوذ روسیه در قفقاز را تضعیف کرده است. ارمنستان بخشی از ائتلاف نظامی متشکل از ۶کشور پسا شوروی به رهبری روسیه (سازمان پیمان امنیت جمعی) است و میزبان یک پایگاه نظامی روسیه است. اما تاکنون، کرملین، با گرفتاری در اوکراین، اقدامی برای کمک به متحد خود انجام نداده است.
«واهان کوستانیان»، مشاور وزیر امور خارجه ارمنستان در مصاحبه اخیر خود گفت: «تمام تمرکز بر اوکراین وضعیت را شکننده‌تر می‌کند و فرصت جدیدی به جمهوری آذربایجان می‌دهد تا از زور استفاده کرده و تهاجمی‌تر رفتار کند.» ارمنستان در اوایل دهه۱۹۹۰ در جنگ علیه آذربایجان بر سر ناگورنو- قره‌باغ پیروز شد و کنترل حدود ۱۳درصد از کل مساحت جمهوری آذربایجان از جمله قره‌باغ را به‌دست آورد.آذربایجان زمانی که در سال۲۰۲۰ حمله را آغاز کرد و از مزیت گاز طبیعی خود برای خرید تسلیحات برتر از ترکیه و اسرائیل استفاده کرد، بخش زیادی از آن مناطق را پس گرفت. جنگ اخیر پس از ۴۴روز با آتش‌بسی با میانجی‌گری پوتین به پایان رسید و نیروهای روسی برای محافظت از ارامنه باقی‌مانده در اطراف استپانکرت، بزرگ‌ترین شهر منطقه و جاده‌ای که آن را به ارمنستان متصل می‌کند، مستقر شدند. اکنون، برخی از ارامنه بر این باورند که آذربایجان قصد دارد آنها را با موانع جاده‌ای به گرسنگی بکشد. خانم عزیزیان، روزنامه‌نگار در ناگورنو-قره‌باغ ارمنی‌نشین، در یک مصاحبه تلفنی گفت: «این به این دلیل است که ما میهن خود را ترک کنیم. این هدف آنهاست.»
الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان هفته گذشته گفت: «هرکس که نمی‌خواهد شهروند ما شود، راه بسته نیست. باز است. هر وقت بخواهند می‌توانند آنجا را ترک کنند.» اهرم روسیه در هر دو کشور در حال رنگ باختن است. «زائور شیری‌یف» تحلیلگر گروه بحران در باکو گفت: در آذربایجان، حمله به اوکراین افکار عمومی را علیه روسیه و نیروهای حافظ صلح آن کرد. در ارمنستان، حمایت نظامی روسیه چندان سودمند به نظر نمی‌رسد؛ زیرا روسیه دیگر صادرکننده تسلیحات مناسب نیست -خود روس‌ها در اوکراین به آن تسلیحات بیشتر نیاز دارند - و پوتین مشتاق حفظ روابط نزدیک با ترکیه، متحد اصلی جمهوری آذربایجان است. «تیگران گریگوریان» تحلیلگر سیاسی ارمنی گفت که جنگ در اوکراین «محیطی را ایجاد کرده است که در آن بازدارندگی روسیه در منطقه کار نمی‌کند.»
شفافیت اندکی درباره چگونگی حل بحران کنونی وجود دارد. آذربایجان اصرار دارد که قره‌باغ را محاصره نکرده و حمل‌ونقل بشردوستانه و پزشکی در حال انجام است. اما در عمل، وضعیت برای ارامنه قره‌باغ که با غذای محدود و سایر اقلام ضروری سرگردان شده‌اند و ارتباط با اعضای خانواده‌شان که در زمان شروع بحران در ارمنستان بوده‌اند، قطع شده است، وخیم‌تر به نظر می‌رسد. عزیزیان گفت که اخیرا در صف یک عابر بانک شش ساعت معطل مانده است و چیزهای ساده‌ای مانند پرتقال، پنیر یا داروهای کاهش‌دهنده تب به دارایی‌های ارزشمند تبدیل شده‌اند. او گفت که مهدکودک‌ها به‌دلیل کمبود غذا تعطیل است. عزیزیان گفت پس از اینکه از نیروهای حافظ صلح روسیه اخیرا فیلمی پخش شد که در حال پخش کمک‌های بشردوستانه در خارج از کلینیک زایمان محلی بودند، ساکنان در شبکه‌های اجتماعی به دو اردوگاه تقسیم شدند. برخی از روس‌ها تشکر کردند؛ درحالی‌که برخی دیگر پرسیدند چرا بیش از این کار نمی‌کنند. عزیزیان گفت: «هیچ‌کس نمی‌داند» که چرا روسیه قادر به بازگشایی جاده نیست. «مردم خشمگین شده‌اند و نسبت به حافظان صلح ابراز خشم می‌کنند.» درحالی‌که آذربایجان در جنگ۲۰۲۰ پیروز شد، اما هنوز به تمام اهداف خود نرسیده است؛ از جمله ایجاد کریدور حمل‌ونقل به منطقه نخجوان آذربایجان (بخش جداگانه‌ای از خاک آذربایجان در مرز جنوب غربی ارمنستان که به این کشور ارتباط مستقیم با ترکیه می‌دهد). این کشور همچنین به دنبال اعمال کنترل بیشتر بر جاده‌ای است که اکنون مسدود شده است و به‌عنوان کریدور لاچین شناخته می‌شود و ادعا می‌کند که ارمنستان از آن برای انتقال غیرقانونی مین‌های زمینی به این بخش استفاده می‌کند. روسیه در بحبوحه تشدید تنش در تلاش است تا مسیری میانه را طی کند. درحالی‌که ارمنستان یک متحد نظامی است، علی‌اف روابط نزدیکی با پوتین برقرار کرده و هر دو کشور شرکای اقتصادی مهم روسیه در بحبوحه تحریم‌های غرب هستند.
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، هفته گذشته گفت: «ما از طرف‌های آذربایجانی و ارمنی می‌خواهیم حسن نیت خود را نشان دهند و با هم به دنبال مصالحه باشند.» کرملین همچنان در مذاکرات بین آذربایجان و ارمنستان نقش دارد و پوتین با علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در دسامبر در سن‌پترزبورگ گفت‌وگو کرد. پاشینیان در اظهارات تلویزیونی خود در دیدار با پوتین، با ناامیدی آشکار خاطرنشان کرد که «به نظر می‌رسد که کریدور لاچین تحت کنترل نیروهای حافظ صلح روسی نیست.» هفته گذشته، پاشینیان در انتقاد از مسکو پیش‌تر رفت و مانورهای نظامی برنامه‌ریزی‌شده در ارمنستان در سال جاری توسط ائتلاف تحت رهبری روسیه را لغو کرد. پاشینیان گفت: «حضور نظامی روسیه در ارمنستان نه تنها امنیت این کشور را تضمین نمی‌کند، بلکه تهدیدهای امنیتی برای ارمنستان ایجاد می‌کند.»
اما تحلیلگران می‌گویند احتمال کمی وجود دارد که ارمنستان بتواند به این زودی‌ها خود را از اتکا به روسیه جدا کند (جدیدترین درس از یکسری درس‌ها برای کشورهای پساشوروی درباره دشواری خروج از سایه امنیتی مسکو، به‌ویژه در هنگام بی‌ثباتی). در بلاروس در سال۲۰۲۰ و قزاقستان در سال گذشته، رهبران کشورهای سابق شوروی به یاری پوتین در مواجهه با خیزش‌های مردمی رفته و تسلط او بر هر دو کشور را تقویت کردند. «توماس دی وال» یکی از محققان کارنگی می‌گوید: «ارمنستان یک مشکل استراتژیک بزرگ دارد.» پاشینیان «می‌خواهد سیاست خارجی بسیار متعادل‌تری داشته باشد؛ اما با این حال، روسیه را به‌عنوان متحد اصلی نظامی-سیاسی خود حفظ کرده است.» با این حال، با حواس‌پرتی مسکو، اتحادیه اروپا و ایالات متحده تلاش‌های خود را برای میانجی‌گری صلح پایدار و ایجاد نفوذ برای خود در قفقاز افزایش داده‌اند.
