یک بحران؛ چند پرسش مهم
درباره ریشه‌های درگیری بین جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان و آنچه در آینده رخ خواهد داد، پرسش‌های مختلفی مطرح است. در مطلب حاضر به برخی از این سوالات پاسخ داده می‌شود. نخستین سوال این است که درگیری‌ها بین دو کشور از چه زمانی آغاز شد؟ مناقشه‌های ارضی بین دو طرف، از زمان فروپاشی شوروی سابق در سال ۱۹۹۱ شروع شد. اختلافات، عمدتا بر سر منطقهای است که ناگورنو قره‌باغ نامیده می‌شود. ساکنان این منطقه ارمنی هستند؛ اما منطقه یادشده درون خاک جمهوری‌آذربایجان قرار دارد. اگرچه ارمنستان ادعا می‌کند که این منطقه به این جمهوری تعلق دارد؛ اما جامعه جهانی آن را بخشی از جمهوری‌آذربایجان می‌داند.
اوایل دهه ۱۹۹۰ جنگی که در این منطقه کوهستانی رخ داد، به کشته‌شدن حدود ۳۰هزار نفر و آوارگی یک‌میلیون نفر منجر شد و در نهایت، کنترل ناگورنو قره‌باغ و چند منطقه دیگر به دست ارمنستان افتاد. سال ۲۰۲۰ بار دیگر دو طرف وارد جنگ شدند و این بار جمهوری‌آذربایجان با حمایت ترکیه، بخش‌‌‌های بزرگی از ناگورنو قره‌باغ و مناطق اطراف آن را به کنترل خود درآورد. کمی بعد با میانجی‌گری روسیه، پیمانی برای آتش‌بس بین دو طرف به امضا رسید. نیروهای حافظ صلح در بخش‌‌‌هایی از این منطقه که در کنترل ارمنستان است، حضور دارند و حاکمیت منطقه در دست مقامات طرفدار ارمنستان است. دو طرف، یکدیگر را عامل شروع جنگ اخیر معرفی کردهاند.
درگیری‌ها نه‌تنها حول منطقه ناگورنو قره‌باغ، بلکه در مرز ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان و حتی درون ارمنستان رخ داده و این نشان‌‌‌دهنده شدت‌یافتن درگیری‌هاست. آتش‌بس تا روز شنبه، یعنی زمان ورود نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان آمریکا با هیات همراه شامل برخی اعضای مجلس نمایندگان به ارمنستان ادامه داشت. پلوسی، جمهوری‌آذربایجان را عامل حمله غیرقانونی به ارمنستان دانست و این موضع‌‌‌گیری سبب خشم جمهوری‌آذربایجان شده است. مقامات جمهوری‌آذربایجان گفته‌اند، این نوع موضع‌‌‌گیری‌‌‌ها می‌تواند بار دیگر به تنش‌ها شدت ببخشد.
دومین سوال که به نقش روسیه مربوط است، این است که جنگ اوکراین چه تاثیری بر نقش روسیه در جنگ بین ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان داشته است؟ اگرچه روسیه طبق یک پیمان منطقهای امنیتی، هم‌پیمان ارمنستان است؛ اما مسکو سال ۲۰۲۰ میانجی صلح بین ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان بود و به طور سنتی تلاش می‌کند، در این بخش از قفقاز، نقش حافظ صلح را بازی کند. اما این بار جنگ اوکراین بر نقش روسیه اثر گذاشته است. اخیرا نیروهای روسیه در جنگ اوکراین متحمل شکست شده‌اند؛ در نتیجه، شرایط مثل قبل نیست. کارشناس موسسه کارنیج برای صلح بین‌المللی به خبرنگار ان پی‌آر گفته است: «زمان درگیری‌ها بین ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان یک موضوع جالب توجه است؛ زیرا در حال حاضر روسیه نمی‌تواند به ارمنستان کمک کند. روسیه درگیر جنگ اوکراین است.»
موضوع دیگر این است که درگیری‌های اخیر به فراسوی منطقه ناگورنو قره‌باغ گسترش یافته و در مرزهای دو جمهوری نیز مشاهده شده و این عامل، ریسک درگیری گسترده‌‌‌تر دو کشور را بیشتر کرده است. موضوعی که مسائل را پیچیده‌تر کرده، این است که روسیه مانند ترکیه صادرکننده بزرگ سلاح به جمهوری‌آذربایجان است، جمهوری‌آذربایجان نیز صادرکننده بزرگ نفت و گاز به اروپاست. در اروپا به دلیل توقف صادرات گاز روسیه به این قاره، وضعیت بازار انرژی بسیار نگران‌‌‌کننده است و قیمت گاز به‌شدت افزایش یافته است. کشورهای اروپایی، روسیه را به دلیل حمله این کشور به اوکراین تحریم کردهاند و مسکو صادرات گاز به اروپا را متوقف کرده است. اروپا به دلیل وابستگی شدید به گاز صادراتی روسیه، اکنون با مشکل کمبود گاز مواجه است.
در واقع این بار جنگ بین جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان در زمانی خاص رخ داده است و تحولاتی که در قفقاز جنوبی رخ می‌دهد، بر اروپا و بسیاری از کشورهای دیگر تاثیر دارد. سومین پرسش این است که واکنش رهبران جهان به تحولات اخیر بین جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان چه بوده است؟ برخی رهبران جهان خواستار خویشتن‌داری دو طرف شده‌اند. هفته پیش، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری‌آذربایجان صحبت کرد و از او خواست به خصومت‌ها پایان دهد. بلینکن همچنین با نخست‌وزیر ارمنستان دو بار صحبت کرده است. از دید وزارت خارجه آمریکا، دیپلماسی تنها راه رفع اختلافات است. از سوی دیگر، یکی از مقامات سازمان ملل گفته است که درگیری‌ها بین دو جمهوری می‌تواند کل منطقه را بی‌ثبات کند.
