هیچ‌کس برای برداشتن گام‌های بزرگ ریسک نمی‌کند
رکود در روابط ایران و عربستان
اما چرا این احیای روابط مهم است؟ همکاری آزمایشی امروز تهران و ریاض به دنبال دوره‌ای از خصومت عمیق صورت می‌گیرد. اگر دو کشور بر اساس توافق ۲۰۲۳ پیش نروند، می‌توانند به دوره پرتنشی بازگردند که منجر به حوادث خطرناکی مانند حمله سال ۲۰۱۹ به تاسیسات نفتی در عربستان سعودی شود. به‌رغم اختلاف‌نظرها، تهران و ریاض باید اعتمادسازی را با همکاری در زمینه‌هایی مانند بهداشت، فرهنگ و محیط‌زیست آغاز کنند. روابط بهتر می‌تواند افزایش تعامل اقتصادی را تسهیل کند. امتیازی که عربستان سعودی ممکن است در ازای تغییر در سیاست‌‌های هستهای و منطقهای ایران بدهد، اگرچه چنین پیشنهادی احتمالا مستلزم قدم زدن در میدان سیاست ایالات متحده است.
نقش چین
نقش چین در رساندن توافق به خط پایان حیاتی بود. با این حال، توانایی چین برای ایفای نقش خود به عنوان ضامن معامله نامشخص است. ریاض به دنبال دخالت چین بود زیرا معتقد بود که پکن بر تهران به عنوان یک شریک مهم سیاسی و تجاری نفوذ دارد و موقعیت منحصر به فردی را برای پایبندی هر دو کشور به تعهداتشان ایجاد می‌کند. در اوایل دسامبر ۲۰۲۲، شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین برای اولین نشست سران چین و عربی به ریاض رفت، جایی که برای اولین بار ایده نقش چین در میانجی‌گری یک توافق مطرح شد.
مقامات سعودی و ایرانی در مورد آنچه منجر به موفقیت شد، روایت‌های متفاوتی دارند. یک مقام ارشد سعودی گفت: من فکر می‌کنم دلیل موفقیت مذاکرات، چندگانه بود: ۱) وقفه در مذاکرات با تداوم خواسته‌های سعودی که نشان از جدیت داشت. ۲) عربستان سعودی با پیش‌نویس توافق‌نامه به پکن رفت. ۳) ایرانی‌ها با دستوراتی برای دستیابی به یک معامله به پکن آمدند و ۴) چین نقش مهمی ایفا کرد، زیرا آنها به فشار بر ایرانیان برای سازش در چند موضوع دشوار کمک کردند.یک مذاکره‌کننده ارشد ایرانی دیدگاه دیگری ارائه کرد: زمان توافق بر عهده طرف سعودی بود. تا اواسط سال ۲۰۲۲، ما قبلا با همتایان سعودی خود درباره اکثر عناصر آن مذاکره کرده بودیم، اما آنها در آن زمان آماده نهایی کردن آن نبودند. ما حتی زمانی که روحانی هنوز در قدرت بود، این توافق را می‌خواستیم. سعودی‌ها احتمالا محاسبات خود را با توجه به سیاست آمریکا تغییر دادند. این مساله همچنین به دلیل پویایی درگیری در یمن و نیاز ولیعهد سعودی به ثبات برای تحقق چشمانداز توسعه اقتصادی ۲۰۳۰ بوده است.
در هر صورت، نقش چین در رساندن توافق به خط پایان حیاتی بود. یک مقام سعودی به «محدودیت‌های مذاکرات تسهیل شده توسط عراق» اشاره کرد و گفت که چین قدرت لازم را برای انجام فشار نهایی به آنها دارد. احتمالا پکن موافقت کرده است که به عنوان بخشی از قصد خود برای تقویت جایگاه چین به عنوان یک قدرت بزرگ وارد عمل شود با ارائه جایگزینی برای میانجی‌گری تحت رهبری غرب در درگیری‌‌ها. میانجی‌گری در یک معامله بین دو رقیب دیرینه در خاورمیانه فرصتی را برای چین فراهم کرد تا نفوذ جهانی در حال گسترش خود را به نمایش بگذارد و همچنین از اهرم اقتصادی قوی خود استفاده کند و روابط سیاسی با کشورهای منطقه، از جمله ایران و عربستان سعودی را تقویت کند.
شکل‌گیری زمینه ها
این توافق که در مارس ۲۰۲۳ منعقد شد، جدول زمانی را برای برقراری روابط دیپلماتیک تعیین کرد، اصول عدم‌مداخله متقابل و تمامیت سرزمینی را مجددا تایید کرد، طرفین را به دو توافق‌نامه همکاری قبلی متعهد کرد و وعده داد که زمینه‌‌های جدیدی را که ممکن است با یکدیگر همکاری کنند بررسی کند. اما با گذشت بیش از یک سال، فراتر از گشایش سفارتخانهها و تسهیل حج برای زائران ایرانی، طرفین کاری برای گسترش روابط خود انجام نداده‌‌اند. پیشرفت مستلزم تقسیم‌بندی است. در صورتی که ریاض انتظار داشته باشد که تهران ابتدا ارتباط خود را با متحدان خاورمیانه‌ای‌اش قطع کند؛ در حالی که فاقد ضمانت‌های امنیتی است، حرکت رو به جلو امکان‌پذیر نخواهد بود. اگر ایران بر این اعتقاد باشد که عربستان سعودی و متحدان عرب خلیج فارس به شراکت امنیتی خود با ایالات متحده پایان دهند، نمی‌توان به این معادله دست یافت.
دو کشور برای تحکیم تنش‌‌زدایی مردد خود، باید راهی برای مهار اختلافات بیابند - حتی مواردی که ظاهرا در توافق ۲۰۲۳ به آنها اشاره شده است - در حالی که تهران و ریاض برای پیشبرد بخش‌‌های کمتر بحث برانگیز روابط خود تلاش می‌کنند، عربستان سعودی نباید پیشرفت را گروگان اصرار طولانی‌مدت خود بر کاهش روابط ایران با متحدان غیردولتی بدون ضمانت‌های امنیتی قابل‌توجه در ازای آن نگه دارد. ایران به نوبه خود باید بپذیرد که عربستان سعودی و متحدانش همچنان برای امنیت خود به شرکای خارجی، به‌ویژه آمریکا، تکیه خواهند کرد.
پس از آن اقدامات اعتمادساز بیشتری می‌تواند دنبال شود. به عنوان مثال، عربستان سعودی و متحدانش باید ایران را در بحث‌های مربوط به امنیت منطقهای مشارکت دهند و در عین حال خود در گفت‌وگوها در مورد چگونگی حل و فصل بن‌بست هستهای ایران مشارکت کنند. دو کشور همچنین باید در زمینه‌‌های کمتر سیاسی، مانند تقویت تجارت غیرتحریمی، تسهیل مبادلات دانشگاهی و بهبود گفتوگو درباره نگرانی‌های زیست‌‌محیطی، همکاری‌‌ها را عمیق‌‌تر کنند.
به عنوان اولین گام، تهران و ریاض باید یک شورای هماهنگی مشترک برای توسعه برنامه‌‌های مشخص، با زمان‌بندی و ایجاد انگیزه برای بازسازی روابط ایجاد کنند. اینها ممکن است شامل پروژه‌‌های آزمایشی اقتصادی، مانند سرمایه‌گذاری مشترک یا سرمایه‌گذاری عربستان سعودی در یک تلاش مورد توافق ایران باشد. پیشرفت در این جبهه می‌تواند به نوبه خود امکان تفاهم مثلثی را با ایالات متحده باز کند، که به موجب آن ایران برنامه‌ریزی برای قدرت منطقهای و برنامه هستهای خود را در ازای معافیت‌های تحریمی ایالات متحده محدود می‌کند که به عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی خلیج فارس امکان تجارت و سرمایه‌گذاری در اقتصاد ایران را می‌دهد.
توقف پیشرفت
بیش از یک سال پس از توافق، به نظر می‌رسد که تلاشهای احیای روابط شتاب خود را از دست داده‌اند، و بسیاری از موارد اختلاف، از جمله اختلافات بر سر مرزهای دریایی، حل نشده باقی مانده‌اند. یکی از این اختلافات، که در سال ۲۰۲۳ شعله ور شد، حول حق بهره‌برداری و فروش گاز از میدان آرش/ الدوره واقع در مرز دریایی شرقی کویت است. در ماه اوت، عربستان سعودی و کویت بیانیه مشترکی منتشر کردند که در آن بر «حقوق انحصاری» خود در میدانی که ایران مدعی ۴۰درصد سهام آن است، تاکید کردند.
نزاع‌های دیگر نیز مانع از تلاش برای گفتوگو شد. در سپتامبر ۲۰۲۳، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، تلاش کرد تا بحثی را در میان کشورهای ساحلی خلیج فارس - شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس، ایران و عراق - در مورد معماری جدید امنیتی منطقهای سازمان دهد. بنا بر گزارش‌ها، این تلاش تا حدی به دلیل اختلاف جداگانه بین کویت و عراق بر سر کشتیرانی در آبراه مشترک خور عبدالله شکست خورد.
بن بست بر سر برنامه هستهای ایران نیز بر پیشرفت روابط ایران و عربستان سایه افکنده است. تلاشهای دولت بایدن برای احیای برجام ۲۰۱۵ که ترامپ آن را کنار گذاشته بود، به دلیل اختلاف‌نظر بین تهران و واشنگتن در مورد دامنه و پایداری لغو تحریم‌‌ها، بی‌نتیجه مانده و به بن بست رسیده است، زیرا جنگ غزه که در اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شد، تفاهمات غیررسمی آزمایشی بین ایالات متحده و ایران را از مسیر خود خارج کرد. دستیابی به آنچه که برای ساختن یک سلاح هستهای نیاز است؛ مقامات سعودی هشدار داده‌اند که ریاض ممکن است برنامه هستهای خود را دنبال کند که می‌تواند یک مسابقه تسلیحات هستهای در خاورمیانه را آغاز کند.
همچنین به نظر نمی‌رسد که ریاض و تهران تلاش جدی برای پیروی از سایر تعهدات تحت توافق مارس ۲۰۲۳ انجام داده باشند. دو توافق دوجانبه قبلی – موافقت‌نامه همکاری‌های عمومی ۱۹۹۸ و موافقت‌نامه همکاری امنیتی ۲۰۰۱ - محقق نشدند. حتی تجارت اساسی کالاهای غیرتحریمی نیز به کندی رشد کرده است. برای تسریع همکاری در مسائل اقتصادی، امنیت و تبادلات مردمی، دو کشور صرفا تعهد خود را برای احترام به توافق مارس ۲۰۲۳ بدون برداشتن گام بزرگی به جلو تکرار کردند.
