جلوگیری از مهاجرت یا تسهیل شرایط برای ماندن نخبگان ؟
خاک را زیر فرش نکنیم
او از تفاهم با پلیس برای برخورد با دفاتر مهاجرتی و جلوگیری از مهاجرت سازمان‌یافته نخبگان هم خبر داده بود: «برخی مجموعه بیزینس یا کسب‌و‌کاری در حوزه مهاجرت راه انداخته‌اند و به‌طور مثال اگر مهاجرت به یک کشور برای یک فرد ١٠ هزار دلار هزینه دارد این مجموعه‌ها با هزار یا دو هزار دلار این کار را انجام می‌دهند که یقینا این دفاتر از یک سیستمی تامین مالی می‌شوند.» این اظهارنظرها اما واکنش بسیاری را برانگیخته و روز گذشته قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان در پاسخ به این سوء‌برداشت‌ها اطلاعیه‌ای صادر و در آن اعلام کرد که همکاری با پلیس گذرنامه، در پی دستور رئیس‌جمهور بوده و قرار است ورود و خروج و صدور روادید برای استعدادهای برتر و نخبگان را تسهیل کند. این در حالی است که بیشتر دانشجویان خواستار فضای امن برای فعالیت و پژوهش در ایران هستند.
چندی پیش عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به این سوال «دنیای اقتصاد» که «چرا بسیاری از دانشجویان باستان‌شناسی امکان آمدن به ایران و پژوهش در زادگاه خودشان را ندارند و به همین دلیل پروژه خود را منتقل به ارمنستان یا تاجیکستان می‌کنند؟» گفته بود؛ این یکی از مشکلاتی است که وجود دارد و من به‌شدت با مسوولان مربوطه در حال پیگیری آن هستم که از این پس دانشجویان بتوانند در فضای امن به ایران رفت‌وآمد کنند.» از سوی دیگر جامعه‌شناسان با تاکید بر افزایش مهاجرت، ایجاد بسترهای مناسب در ایران برای نخبگان را ضروری می‌دانند. سیامک زندرضوی، جامعه‌شناس به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «مهاجرت پدیده اجتماعی-اقتصادی است و مطلقا نمی‌شود با روش‌های قهری آن را حل کرد.»
زندرضوی همچنین به این سوال که چگونه می‌شود به اندیشه‌های قهری در زمینه کاهش مهاجرت نگاه کرد، پاسخ می‌دهد: «این مساله را می‌شود در سه سطح نگاه کرد. سطح اول و آسان آن این است که مثل بقیه امور به صورت قهری با این مسائل برخورد کرد و برایش قرارگاه تشکیل داد. صرف‌نظر از اینکه قانونی وجود دارد یا ندارد؛ نمی‌شود برای برخورد با مهاجرت نخبگان از روش‌های امنیتی استفاده کرد. در واقع با این روش‌ها مساله حل نمی‌شود.»
به اعتقاد این جامعه‌شناس، در سطح دوم، وقتی ساختاری در طول زمان همه نهادها را با رنگ خودش رنگ‌آمیزی کند، این باعث می‌شود که نهادها از معنا تهی شوند. برخی از نهادها از ابتدا با دلایل دیگری راه‌اندازی شده، اما در طی مسیر، روش آنها تغییر کرده است. امروز شاید حتی مفهوم نخبه هم تغییر کرده باشد و همین باعث می‌شود شاهد تبعات بسیاری شویم.از دیدگاه زند رضوی، در سطح سوم، بحث حقوق شهروندی مطرح است. حقوق انسان‌ها باید رعایت شود. قرار بود ایران جای بهتری برای زندگی شود. اگر ایران جای خوبی برای پژوهش و اقدامات علمی نباشد، پس نباید انتظار داشت که مهاجرت اتفاق نیفتد. بنابراین نمی‌شود که همچون حرکت اعتراضی عروس‌های جوان در نظام مردسالاری برای حفظ ظاهر خاک‌های خانه را زیر فرش کرد.آن جهان به سر آمده است.
افزایش مهاجرت؛ آری یا خیر؟
قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان همچنین آمارهایی را که درباره مهاجرت اعلام می‌شود، خلاف فضایی دانست که در حال حاضر در کشور ایجاد شده است. او گفته بود: «به تازگی ٢ نفر از وزرای دولت قبل جوسازی بدی در حوزه مهاجرت انجام دادند و یکی از آنها عنوان کرده بود که از هر ۵ دانشجو که با او در ارتباط است، ٢ نفر قصد مهاجرت دارد؛ این در حالی است که فضای واقعی این نیست و جهت‌دهی رسانه‌ای در این باره آب ریختن به آسیاب دشمن است. این حق را برای خودمان قائل هستیم که واقعیت را در خصوص مهاجرت به گوش مردم برسانیم.» او در ادامه عنوان کرده بود: «مهاجرت پزشکان نیز سیر نزولی داشته است.»
این در حالی است که چندی پیش تصاویری از یک برنامه صداوسیما در زمان کنکور به‌شدت فضای مجازی را تسخیر کرد که در آن مجری از نفرات اول کنکور در رشته‌های مختلف می‌پرسید: «تا حالا به مهاجرت فکر کردید؟» و تقریبا بیشتر آنها پاسخ می‌دادند که بله و خانواده‌هایشان اصرار به رفتن‌شان دارند یا از اول رشته‌هایی را خواندند که بتوانند مهاجرت کنند. مهاجرت این روزها اگرچه فقط در میان نخبگان دیده نمی‌شود و دامنه‌اش به میان بسیاری از مردم تسری پیدا کرده. با این‌حال همین امسال بود که مقصود فراستخواه، عضو هیات علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی اعلام کرد، ۲ میلیون نخبه ایرانی مهاجر هستند و ۶۰ درصد جوانان میل به مهاجرت دارند. این اظهارنظر موجی از واکنش‌ها را به دنبال داشت.
در زمینه مهاجرت اما نگرانی فزاینده زمانی بیشتر شد که پای مهاجرت پزشکان و پرستاران به میان کشیده شد. محمد میرزابیگی، رئیس سازمان نظام پرستاری کشور گفته است: «روزانه ۵ تا ۶ پرستار و ماهانه بین ۱۰۰ تا ۱۵۰پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند. این آمار سالانه حدود ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ پرستار می‌شود که به کشور‌های غربی و به تازگی کشور‌های حوزه خلیج‌فارس، چون قطر، امارات و... می‌روند.» کار حتی به جایی رسیده که دیروز حتی آیت‌الله اعرافی هم از مهاجرت نخبگان اعلام نگرانی کرد: «حضور نخبگان در خارج کشور و بازگشت آنها به کشور و ارتباط با کشورها منعی ندارد، ولی اگر مهاجرت به موجی تبدیل شود حتما جای نگرانی دارد. من در هیچ ملاقاتی با مسوولان نیست که از مهاجرت نخبگان و از دست دادن سرمایه کشور ابراز نگرانی نکنم. در برنامه‌های دولت می‌گویم باید به علم دانش و نخبگان اولویت داده شود.»
نخبگان امنیت می‌خواهند
براساس آخرین آمار پایگاه «داده یونسکو» در سپتامبر ۲۰۲۳، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، برای هشتمین سال متوالی، روند افزایشی داشته و در سال ۲۰۲۱، وارد تراز ۷۰ هزار شده است. رتبه دانشجوفِرستی ایران در سال ۲۰۱۹، از رتبه ۱۹ دنیا به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته و در سال ۲۰۲۱، رتبه هفدهم دانشجوفِرستی کشور ثابت مانده است. نرخ رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در بازه ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۹ پایین‌تر از نرخ رشد دانشجویان بین‌المللی در دنیا بوده است، اما در بازه زمانی ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ این نرخ برای ایران بالاتر از نرخ جهانی بوده است. بر اساس همین گزارش، ایران رتبه اول مهاجرفرستی براساس نرخ رشد مهاجر جدید را ثبت کرده است.
با این حال قائم‌مقام بنیاد ملی نخبگان در گفت‌وگو با مهر گفته بود: «در همکاری با مجموعه‌های مختلف کشور در حوزه ورود و خروج نخبگان، الحمد‌لله اطلاعاتی داریم که نشان می‌دهد هر ساله حدود ٢ هزار نفر که در خارج از کشور تحصیل کرده‌اند، به کشور بازمی‌گردند.» او همچنین با اعلام اینکه از سال ٩٧ حدود ١٠ هزار نفر از فارغ‌التحصیلان مقطع ارشد و دکتری که به خارج از ایران رفته‌اند، به کشور بازگشتند، افزود: «این آمار را براساس ترجمه مدارک که به زبان فارسی انجام شده اعلام می‌کنم و کاملا مستند است.»
هر چند برخی از مشاهدات همچنان از نگرانی دانشجویان خارجی در رفت و آمد به ایران خبر می‌دهد. یکی از این دانشجویان به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «با اینکه من در رشته‌ای مهندسی درس می‌خوانم، اما چون دانشگاه من آمریکا است؛ همین مساله برای من نگرانی ایجاد می‌کند.» از سوی دیگر برخی از دانشجویان چشم‌انداز روشنی را برای خودشان متصور نیستند و همین مساله مانعی برای آمدنشان به ایران شده است.
در آخرین اطلاعیه‌ای که بنیاد ملی نخبگان منتشر کرده، تاکید می‌کند: «این بنیاد با استناد بر سند راهبردی کشور در امور نخبگان و رسالت ذاتی خود که شناسایی، هدایت و حمایت از اجتماع نخبگانی کشور است، بر خود واجب می‌داند با ایجاد بسترهای لازم در تعامل و همکاری با سایر نهادها و دستگاه‌های اجرایی و نظارتی کشور، شرایط تسهیل امور و اثرگذاری نخبگان در کشور را در حوزه‌های مختلف فراهم آورد.» با این حال، این برنامه همکاری که می‌تواند زمینه را برای ورود نخبگان مهاجر به کشور و تاثیرگذاری آنها بر مسائل کشور تسهیل نماید، از سوی رسانه‌های فارسی‌زبان بیگانه تحت عنوان جلوگیری پلیس از مهاجرت نخبگان قلمداد و معرفی شد. موضوعی که جدیدترین دروغ این رسانه‌ها را رقم زد.
