تلاش ایران برای جست‌وجوی شریک اقتصادی در سوریه؛
سمت‌و‌سوی نظم اقتصادی خاورمیانه
ادعا می‌شود این شبکه فروش تسلیحات به روسیه و دریافت هزینه فروش نفت به هند و چین را در دستور کار قرار داده بود. این وضعیت بدون اختلال تا قبل از هفتم اکتبر ۲۰۲۳، یعنی قبل از حملات حماس به اسرائیل و واردشدن منطقه به چرخه‌ای از هرج‌ومرج و ویرانی و تحولات پس از آن ادامه داشت. امروز اما به نظر می‌رسد به واسطه تحولات بعد از هفتم اکتبر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ترکیه که همگی برای افزایش تجارت و نفوذ ازدست‌رفته تلاش می‌کنند، برندگان احتمالی شرایط کنونی باشند.
برای دورزدن تحریم‌ها، بسیاری از زنجیره‌های تامینی که ایران برای انتقال سرمایه و کالا به خارج از کشور به آنها تکیه داشت، از طریق متحدان ایران (به طور قانونی) و همچنین کشورهای پوششی به خارج از کشور صورت می‌گرفتند.
با این‌وجود، سایر کشورهای مهم منطقه، از جمله کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس و ترکیه، همیشه در حوزه اقتصادی زمین باز و آزادتری برای فعالیت داشته‌اند و در نتیجه می‌توانند مسیرهای آسان‌تر و گزینه‌های بیشتری برای ترانزیت کالا و محموله‌های خود، حتی زمانی که وقوع جنگ و ناآرامی موجب اختلال در این مسیرها شود، در اختیار داشته باشند. اما تجارت، بانکداری و کمک‌های ایران که ستون فقرات توسعه نفوذ منطقه‌ای این کشور به حساب می‌آید، به این دلیل که مجبور است حسب ضرورت و جهت اجتناب از تحریم‌های بین‌المللی به‌صورت غیرآشکار فعالیت کند، بیشتر در معرض آسیب‌پذیری قرار دارد.
برای مثال در حوزه تجارت، شهر حمص در مرکز سوریه، پایگاه تجاری برای دادوستد کالاهای ایرانی مشمول محدودیت‌های آمریکا بود. یک مقام ارشد آمریکایی مدعی است شرکت‌های ایرانی امکان ترانزیت حجم مناسبی کالا را از مسیر سوریه داشتند، در واقع سوریه برای ایران مسیر ترانزیت محصولات شیمیایی و قطعات مکانیکی بود. خریداران اصلی این محصولات کشورهایی چون روسیه و بلاروس و حتی خود بشار اسد بودند. اما امروز ایران باید در جست‌وجو برای یافتن مشتریان جدید و راه‌های دسترسی به آنها باشد.
اکونومیست نوشته است: در این میان، از دست دادن سرمایه‌داران در دمشق و بیروت نیز دردسرساز است. باوجود تحریم‌های آمریکا، نیمی از درآمد ایران از محل صادرات نفت طی یک سال عادی تامین می‌شود. پرداخت‌ها از طریق یک رشته از بانک‌های مرتبط و صرافی‌های کوچک که به‌عنوان متحدان بین‌المللی ثبت شده‌اند، انتقال داده می‌شود. از جمله این مسیرها، استفاده از حامیان حزب‌الله در خارج از لبنان بود که از طریق شرکت‌های وابسته، پول نفت ایران را از کشورهای مختلف، از ترکیه گرفته تا سنگال، دریافت می‌کردند و پس از کسر پورسانت خود، مبلغ نهایی را به‌حساب طرف ایرانی انتقال می‌دادند. اما حملاتی که اسرائیل متوجه لبنان کرده، بر این مساله تاثیر گذاشته است. چنین مساله‌ای می‌تواند برای دیگر شرکای ایران در خاورمیانه هم مشکل‌آفرین باشد. با تضعیف حماس و حزب‌الله و خروج بشار اسد از قدرت، تنها یمنی‌ها هستند که دچار آشفتگی نیستند.
ایران اکنون در تلاش است برای تقویت نیروهای تحت حمایت خود، کانال‌های ارتباطی جدیدی را ایجاد کند؛ امری که در گذشته بخش اعظم آن از مسیر سوریه عبور می‌کرد. جایگزینی این مسیر مستلزم جابه‌جایی منابع است، اما این حجم عظیم، اندازه محموله‌های ارسالی را کوچک و محدود به مواردی می‌کند که امکان رصد ندارند و زمان بیشتری برای رسیدن به مقصد نیاز دارند. امروز آنچه بیش از همه موردنیاز است منابع مالی است. به گفته یکی از مقامات ترکیه، اگرچه وضعیت مالی حماس در استانبول به‌نظر باثبات می‌آید، اما انتقال پول نقد به غزه بسیار دشوار است.
انتظارات شیخ‌نشین‌ها
در همین حال، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و ترکیه امیدوارند نفوذ ازدست‌رفته‌شان را دوباره در سوریه احیا کنند.
ازآنجا‌که آمریکا تمایل کمتری برای صرف هزینه در خاورمیانه نشان داده است، کشورهای حوزه خلیج‌فارس به بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان مالی خارجی برای کشورهای فقیرتر در این منطقه تبدیل شده‌اند. قطر، عربستان سعودی و امارات در سال
۲۰۲۲-۲۰۲۱ حدود ۳۴میلیارد دلار به خاورمیانه و شمال آفریقا وام دادند که در مقام مقایسه، این رقم در سال ۲۰۲۰-۲۰۱۹، ۱۷میلیارد دلار بود. اعطای این وام‌ها حتی به روان‌شدن و تسهیل وضعیت اقتصادی کشورهای دیگر که ایران زمانی در فاینانس و کمک مالی به آنها نقش داشت، برای مثال کویت، موثر بوده است. اما تهران شکایت دارد که حتی کشور کویت که از دیرباز، هم‌زمان با ایران و غرب دوستی و نزدیکی داشته است، اخیرا تمایل کمتری برای تجارت با جمهوری اسلامی از خود نشان داده است.
امروز امارات و عربستان سعودی در حال مذاکره با آمریکا هستند تا در ازای تشکیل کشور مستقل فلسطینی، بخشی از هزینه بازسازی غزه را بپردازند. در سوریه، ترکیه امیدوار است با حمایت از گروه تحریرالشام، در روند سیاستگذاری‌های دولت جدید نقش‌آفرینی کند.
از طرفی، برخی از مقامات غربی در این اندیشه هستند که حمایت رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، از بازسازی و اداره سوریه در مقایسه با ایران و روسیه گزینه بهتری باشد. بااین‌وجود، نباید از نظر دور داشت که اقتصاد سوریه در وضعیت وخیمی قرار دارد.
