راهبردهایی برای تکمیل زنجیره ارزش متانول در ایران
سرمایه‌گذاری، تولید و صادرات این محصول همواره در کشور رو به رشد بوده است. از سیاستگذاری‌‌‌های گذشته این محصول مشخص میشود که استراتژی کشور در قبال این محصول همواره به‌عنوان سیاست خامفروشی آن اتخاذ شده است، در حالی که متانول خود خوراک اصلی محصولات شیمیایی مختلف است و ارزش‌افزوده قابل‌توجهی از آن به دست می‌‌‌آید. متانول، دارای زنجیره ارزش مصرفی غنی است که به‌طور کلی می‌‌‌توان آن را به سه‌دسته تقسیم کرد: مصارف سنتی، کاربرد متانول در انرژی و تولید الفین که در این میان، کاربرد متانول در انرژی و تولید الفین از جمله کاربردهای جدید متانول است و در سال‌های اخیر بیشتر از کاربردهای سنتی رشد کرده‌‌‌اند. با توجه به تولید کنونی و آتی متانول در کشور، مساله‌ای که با آن مواجه هستیم این است که بدون انجام فرآیندهای جدید و ایجاد ارزش‌افزوده روی این محصول خام به خامفروشی آن تکیه کرده و به بازارهای محدود صادراتی ازجمله چین و هند اکتفا می‌کنیم.
همچنین به دلیل اینکه بازار متانول تولیدی در کشورمان محدود است و به دلیل تحریم‌‌‌های بین‌المللی، قدرت قیمت‌گذاری ما در مورد متانول چالش‌برانگیز است و از این‌رو قدرت چانه‌‌‌زنی کمتری در قیمت متانول صادراتی خواهیم داشت. از طرفی با توجه به زنجیره ارزش متانول و کاربردهای جدید از این محصول می‌‌‌توان با تعریف پروژه‌‌‌های توسعه متانول، درآمد دلاری کشور از محل صادرات زنجیره ارزش این محصول را بهبود بخشید و به‌عنوان نمونه‌‌‌ای از راهکارهای خروج از خامفروشی در راستای اقتصاد مقاومتی پیشنهاد داد تا بتوان از اثرپذیری متانول تولیدی کشور از تحریم‌‌‌های بین‌المللی جلوگیری کرد.
متانول ایران
ایران به دلیل داشتن ذخایر غنی نفت و گاز و همچنین بازار داخلی و خارجی مناسب و دسترسی به آبهای آزاد بیشترین پتانسیل را برای توسعه صنعت پتروشیمی در خاورمیانه دارد و در سال‌های اخیر برنامههای توسعه‌‌‌ای در راستای تولید محصولات پایه پتروشیمی از جمله متانول صورت گرفته است. نگاهی به برنامههای توسعه صنعت پتروشیمی نیز نشان می‌دهد که تولید محصول متانول در صدر برنامههای توسعه‌‌‌ای صنعت پتروشیمی ایران قرار دارد. دلایل عمده توجه ویژه پتروشیمی ایران به متانول، خرید فناوری تبدیل گاز طبیعی به متانول پیش از تحریم‌‌‌های دور اول، تامین منابع مالی از سوی سرمایه‌گذاران چینی، فراهم بودن زمین مناسب در کنار دریا (به دلیل آب‌بر بودن واحدهای متانول) و قیمت ارزان گاز است.
بر این اساس حجم مهمی از سرمایه‌گذاری انجام‌شده در صنعت پتروشیمی ایران نیز به تولید متانول اختصاص یافته است، به طوری که هم‌اکنون ظرفیت متانول در کشور در حدود 16میلیون تن در سال است که در صورت اجرا و بهرهبرداری از مجتمع‌‌‌های تولید متانول، این عدد به حدود ۲7میلیون تن در سال خواهد رسید. در این میان، بیش از ۹۵درصد مقدار تولیدشده بدون استفاده در زنجیره ارزش آن در صنایع پاییندستی، به‌طور مستقیم به خارج از کشور صادر میشود. در حال حاضر در 11مجتمع پتروشیمی کشور متانول تولید میشود و مجموع ظرفیت اسمی نصب‌شده متانول در این مجتمع‌‌‌ها 15604هزار تن در سال است.
جدول زیر مشخصات پتروشیمی‌‌‌های تولیدکننده متانول در کشور را نشان می‌دهد. مصرف فعلی کشور در حال حاضر حدود ۴۰۰هزار تن در سال است که عمدتا در تهیه MTBE و فرمالدئید به کار می‌رود و با راه‌‌‌اندازی طرح‌‌‌های صنایع پتروشیمی (نظیر اسیداستیک) و سایر صنایع پاییندستی این میزان افزایش خواهد یافت. در صورت سرمایه‌گذاری در پروژه‌هایی نظیر MTO/ MTP مصرف متانول داخلی می‌‌‌تواند به‌شدت افزایش یابد.
در حال حاضر بیش از 90درصد متانول تولیدی در صنعت پتروشیمی ایران به بازارهای جهانی به‌ویژه شرق آسیا صادر میشود و ایران پس از کشورهای چین، عربستان‌سعودی و ترینیدادوتوباگو، چهارمین قطب تولید متانول در جهان است. از طرفی با توجه به کمبود خوراک گاز طبیعی در عربستان‌سعودی و ترینیدادوتوباگو، ایران در آینده با برخورداری از مزیت ذخایر گاز و ساخت و بهرهبرداری از مجتمع‌‌‌های جدید پتروشیمی تولید متانول، می‌‌‌تواند بعد از چین به‌عنوان دومین تولیدکننده این محصول پتروشیمیایی در بازار جهانی حضور داشته باشد. کشورهای هند، چین، سنگاپور، ژاپن، کره‌جنوبی، ترکیه و اروپای غربی، عمده‌ترین بازارهای هدف متانول صادراتی منطقه خاورمیانه محسوب می‌‌‌شوند.
براساس آمار منتشرشده از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، در سال 1400، 89.95درصد از متانول صادراتی ایران به چین و 9.79درصد آن به مقصد هند و مابقی که زیر نیم‌درصد است به سایر کشورها صادر شده است. به این ترتیب، ترکیب صادراتی ایران در محصول متانول به‌شدت محدود به بازار چین و در کنار آن بازار هند است. به‌منظور سرمایه‌گذاری در صنعت تکمیل زنجیره ارزش متانول، عواملی را که باید در نظر گرفت که عبارتند از:
• حرکت به سمت مصارف جدید متانول از جمله احداث واحدهای MTO/MTP و MTA در طرح‌‌‌های توسعه‌‌‌ای شرکت‌های متانولی موجود؛
• تامین تکنولوژی واحدهای زنجیره ارزش متانول برای ارتقا و تنوع‌بخشی گرید محصولات زنجیره متناسب با نیاز بازارهای هدف؛
• جهت‌‌‌دهی منابع خرد کشور به سمت تامین مالی این محصولات؛
• احداث پارک‌‌‌های متانولی در مناطق نزدیک به بازارهای هدف برای کاهش ریسک تامین زنجیره و هزینه‌‌‌های حمل‌ونقل محصولات از ابتدا تا انتهای زنجیره متانول.
• طراحی و به‌روزرسانی سالانه طرح‌‌‌های توجیهی برای احداث هر یک از واحدهای زنجیره ارزش متانول کشور از طرف شرکت صنایع ملی پتروشیمی و وزارت نفت به عنوان متولی این صنعت؛
• اولویت‌‌‌بندی زنجیره ارزش متانول برای احداث واحدهای جدید براساس بازارهای دردسترس؛
• اولویت‌‌‌بندی زنجیره ارزش متانول براساس میزان سرمایه لازم برای احداث هر یک از واحدها؛
• احداث واحدهای کوچک‌مقیاس در مقابل احداث واحدهای بزرگ‌مقیاس، با در نظر گرفتن طرح‌‌‌های توسعه آتی برای واحد کوچک‌مقیاس، به دلیل زودبازده بودن و رسیدن به سود اقتصادی در مدت زمان کمتر از طریق واحدها.
