اخبار باشگاه اقتصاددانان

سال ۱۴۰۴ برای فعالان بازار سرمایه، یکی از غیرقابل‌پیش‌بینی‌ترین دوره‌ها در سال‌های اخیر بوده است. هنوز به نیمه سال نرسیده‌ایم که بازار مسیری را پشت سر گذاشته که نه از نظر حجم رویدادها و نه از نظر شدت نوسانات، شباهت زیادی به سال‌های گذشته ندارد.

بورس تهران در سال ۱۴۰۴ معاملات خود را با شاخص کل ۲‌میلیون و ۷۰۰هزار واحد آغاز کرد، اما طی پنج ماه گذشته، تحت فشار مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی و سیاسی، این شاخص با افتی حدود ۱۱درصد به محدوده ۲‌میلیون و ۴۰۰هزار واحد عقب‌نشینی کرده است.

رئیس مرکز اطلاعات مالی کشور بالاخره و بعد از شش سال، رسما برای مذاکره حضوری با گروه ویژه اقدام مالی یا همان FATF به مادرید اسپانیا دعوت شد. بنا بر اعلام گروه ویژه اقدام مالی، قرار است این مذاکرات، تلاشی در مسیر عادی‌سازی پرونده ایران باشد.

گروه اقتصادهای نوظهور موسوم به بریکس - متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی - در یک دهه گذشته، به‌واسطه سهم فزاینده‌اش در تولید ناخالص جهان و ذخایر ارزی، در ذهن بسیاری از نخبگان سیاسیِ ایران به‌مثابه «سکوی نجات» از چالش‌های مزمن اقتصاد ملی تصویر شده است؛ بااین‌حال، برابرپنداری بریکس با بدیلی کامل برای نظام اقتصاد جهانی، نوعی خوش‌بینی است که می‌تواند به یک خطای راهبردی دیگر بینجامد. این یادداشت، با هدف شکستن همین تلقی، تلاش می‌کند از رهگذر تحلیل نهادهای مرتبط به تجارت، سرمایه‌گذاری و امور مالی جهان از یک‌سو، و دیپلماسی اقتصادیِ اعضای بریکس از دیگر جهت، نشان دهد که کارکرد واقعی این بلوک بیش از آنکه معجزه‌آسا و ساختارشکن باشد، در چارچوب منطق عمل‌گرایی و تعاملِ نهادینه در اقتصاد جهانی فهم می‌شود.

اخبار و شواهد اعلامی رسمی حاکی از اقبال گروه ویژه اقدام مالی (FATF) به تصویب کنوانسیون پالرمو (یکی از ۴ کنوانسیون مورد تاکید این گروه برای صدور مجوز کشورها به انجام امور مالی عادی در سطح بین‌المللی با هدف مبارزه با تروریسم، تجارت غیرقانونی و پول‌شویی) در مجمع تشخیص مصلحت نظام و آغاز مذاکرات این گروه با دولت ایران است. ایران از سال ۹۸برای بار دوم و در نتیجه توقف روند تصویب دو لایحه پالرمو و CFT در نظام قانون‌گذاری ایران وارد لیست سیاه شد. لیست سیاه معنایی جز اعلام پرخطر بودن مناسبات مالی با کشورهای مشمول و درخواست برای کاهش یا توقف کامل مناسبات مالی و به دنبال آن مناسبات تجاری و اقتصادی ندارد. نتیجه قرار گرفتن در این لیست، عدم امکان داشتن مناسبات مالی و تجاری عادی با کشورهای مختلف، توسل به شیوه‌های سنتی و افزایش شدید هزینه مناسبات مالی و تجاری است.

سایه جنگ هنوز بر منطقه و مشخصا ایران و رژیم صهیونیستی باقی مانده است. اما فارغ از تهدیدات و احتمالات جنگی، این نگرانی وجود دارد که آینده تهران در سایه جنگ احتمالی به‌ویژه در بحث اقتصاد چه خواهد شد؟ آیا قرار است ایران و سایر کشورهای منطقه صرفا تمرکز و نگاه خودشان را به احتمالات نظامی، امنیتی و دفاعی معطوف کرده و به قولی توان بازدارندگی خودشان را تقویت کنند؟

چه آن زمان که ایران تحت فصل هفتم منشور سازمان ملل بود و آقایان در دوره دولت یازدهم مترصد برجام بودند تا تهدیدها و تحریم‌ها را از سر کشور دور کنند و سرانجام موفق به عقد برجام شدند و چه حالا که جنگ تحمیلی ۱۲روزه رخ داده و تروئیکا مدام جمهوری اسلامی را به اسنپ‌بک و متعاقبا تکرار ماجرای فصل هفتم منشور سازمان ملل تهدید می‌کند، یک اشتراک جدی وجود دارد؛ ایران به صورت جدی نیازمند یک قدرت بزرگ بازدارندگی است. ولی باید پرسید این قدرت بازدارندگی چیست؟

مهم‌ترین عامل در تسهیل شروع یک جنگ و تهاجم یک کشور به کشور دیگر این است که شما بتوانید افکار عمومی را در جهان با خودتان همراه کنید. گفت‌وگو یا تعامل یا منافع مشترک بهترین ابزاری هستند که در اقناع افکار عمومی و ایجاد یک اجماع جهانی کارآمد هستند. هرچه توان نظامی یا دفاعی در بازدارندگی نظامی موثر است، مذاکره هم در توجیه، تفهیم و اقناع موثر است. مصداق این اصل، همان مذاکراتی بود که ایالات متحده آمریکا، رژیم صهیونیستی و جمهوری اسلامی طی جنگ تحمیلی ۱۲روزه توامان با کشورهای منطقه، سازمان ملل و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و غرب دنبال کردند.

پس از جنگ تحمیلی ۱۲روزه و اعلام آتش‌بس، هرکسی از ظن خودش نظراتی را در باب اهمیت تقویت افزایش توان بازدارندگی مطرح می‌کند که قطعا بخش مهمی از این مساله به مقوله توان دفاعی و نظامی و امنیتی مربوط می‌شود. امروز همه کشورها یک نگاه جدی به ضرورت توان دفاعی و نظامی و امنیتی و اطلاعاتی و امثالهم دارند که مجموعه این موارد می‌تواند چه در بحث تهاجم و چه در بحث تدافع، شرایط خاص و ویژه خودشان را داشته باشد که از تخصص نگارنده و حوصله متن خارج است.

در دوران جنگ تحمیلی ۱۲روزه و پس از آن، شاهد رفتار بی‌سابقه‌ای از سوی سرمایه‌گذاران بودیم. به عنوان مثال پیش از جنگ، گمان می‌‌رفت که در صورت بالاگرفتن سطح تنش‌ها، نرخ ارز سطوح بالایی مانند ۱۴۰ یا ۱۵۰هزار تومان را ببیند،

صبح‌های خرداد همیشه بوی امتحان آخر سال و گرمای زودرس تهران را داشت، اما آن روز فرق می‌کرد. صفحه اول سایت‌های خبری با تیترهایی پر شده بود که نفس را در سینه حبس می‌کرد: «درگیری مستقیم»، «شلیک موشک‌ها» و «تشدید تنش‌ها». در روزهای ابتدایی بازگشایی معاملات بازار سهام بود که موجی از پیام‌ها در گروه‌های بورسی پیچید: «بفروش… دیر نشه!» همان چند ساعت کافی بود تا صف‌های فروش مثل رشته‌ای از دومینو شکل بگیرند.

بازارهای مالی، در بزنگاه‌های تاریخی، همچون آینه‌هایی عمل می‌کنند که تلاطم‌های ذهنی، اجتماعی و سیاسی را بازتاب می‌دهند. طی ماه‌های اخیر، تالار شیشه‌ای با نوسانات مکرر، رفتارهایی از خود بروز داده که در نگاه نخست، غیرمنطقی جلوه می‌کنند: صف‌های فروش، واکنش‌های احساسی به اخبار و ناتوانی در حفظ روندهای مثبت.

فرآیند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران پیچیدگی‌های ساختاری قابل‌توجهی دارد و برخلاف تصور تحلیلگران و سیاستگذاران، بازار لنگر مناسبی به عوامل بنیادی ندارد. افراد نمی‌دانند که سطح تعادلی بازار کجاست و البته خیلی از افراد اصلا در مورد این موضوع فکر نمی‌کنند. یکی از چالش‌های اساسی این است که بازار برای مدت طولانی در یک محدوده باقی می‌ماند و سپس به طور ناگهانی جهش یا سقوط می‌کند. سرمایه‌گذارانی که در دوره رونق سرخوش و هیجان‌زده هستند، در دوران سقوط، وحشت‌زده و ناامید می‌شوند. مالی رفتاری و روان‌شناسی می‌تواند الگوهای رفتار و تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران را توضیح دهد. این در حالی است که شرایط جنگ و پساجنگ و شرایط ابهام بر پیچیدگی تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران می‌افزاید و رفتارهای سرمایه‌گذاران و تصمیم‌گیری‌های آنها را دچار چالش اساسی و پیچیدگی دوچندان می‌کند.

در شرایط بحرانی مانند جنگ یا ناامنی سیاسی، سرمایه‌گذاران به‌طور معمول دچار سوگیری‌های شناختی متعددی می‌شوند. یکی از رایج‌ترین آنها «سوگیری دردسترس‌بودن» (Availability Bias) است. در این حالت، ذهن افراد تمایل دارد بیش از اندازه به اطلاعاتی تکیه کند که در حافظه آنها برجسته یا به‌تازگی دریافت شده‌اند؛ به عنوان مثال، اخبار فوری از درگیری‌ها یا کاهش شدید ارزش دارایی‌ها، می‌تواند بیش از حد واقعیات را در تصمیم سرمایه‌گذار دخیل کند.

دولت دوم دونالد ترامپ، در اولین سال خود چه در عرصه سیاست داخلی و چه در میدان سیاست خارجی، بیش از هر چیز با نگاهی تهاجمی، معامله‌گرانه و مبتنی بر شعار «اول آمریکا» شناخته شد. این نگاه در حوزه اقتصاد به معنای ترکیبی نامتعارف از ملی‌گرایی اقتصادی، حمایت‌گرایی تجاری و اولویت‌بخشی به صنایع سنتی بود. ترکیبی که با وعده بازگرداندن شغل‌های ازدست‌رفته و احیای طبقه کارگر در ایالت‌های صنعتی، پایگاه رأی اصلی او را شکل داده بود. از جنگ تعرفه‌ای با چین گرفته تا فشار بر شرکت‌های آمریکایی برای بازگرداندن تولید به خاک ایالات متحده، سیاست‌های اقتصادی ترامپ، حتی با هزینه‌های بلندمدت برای زنجیره تامین، رقابت‌پذیری و روابط بین‌المللی، تلاشی برای بازتعریف نقش آمریکا در اقتصاد جهانی بود.

دونالد ترامپ، چهره‌ای مناقشه‌برانگیز در عرصه سیاست و تجارت آمریکا، همواره بر چانه‌زنی به‌مثابه گوهر بنیادین کارآفرینی تاکید داشته است. از منظر او، هر معامله نه صرفا به‌منزله ابزاری برای کسب سود، بلکه به‌عنوان صحنه‌ای برای نمایش قدرت شخصی و پیش‌بردن خواسته‌ها تلقی می‌شود.

دونالد ترامپ در جریان کارزار انتخاباتی ۲۰۲۴، به‌طور آشکار اعلام کرده بود که در صورت پیروزی، مهاجرت به ایالات متحده را در ابعادی بی‌سابقه محدود خواهد کرد و سیاست‌هایی را به اجرا خواهد گذاشت که هر دو حوزه مهاجرت قانونی و غیرقانونی را هدف قرار می‌دهد.

دولت دونالد ترامپ در ماه‌های اخیر، رویکردی تهاجمی و کم‌سابقه را علیه بخشی از برجسته‌ترین و ثروتمندترین دانشگاه‌های ایالات متحده در پیش گرفته است؛ رویکردی که به زعم منتقدان، نه صرفا اختلافی بر سر مدیریت منابع یا شیوه‌های آموزشی، بلکه تلاشی سازمان‌یافته برای بازتعریف مرزهای آزادی آکادمیک و اعمال سلطه سیاسی بر عرصه علم و دانش است.

در مراسمی رسمی در کاخ سفید و با حضور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، رهبران جمهوری آذربایجان و ارمنستان پس از دهه‌ها مناقشه و دو جنگ خونین، توافق صلح جامعی را امضا کردند.

کریدور زنگزور صرفا یک مسیر فیزیکی ترانزیتی نیست، بلکه پیوندی راهبردی میان شبکه‌های شرق - غرب و شمال - جنوب است که در بستر تحولات ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی، از جمله توافق ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ و کاهش نقش بازدارنده روسیه، اهمیت دوچندان یافته است.

سرانجام توافق صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید عصر جمعه به وقت واشنگتن به امضا رسید. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، هنگام امضای این توافق‌نامه در حضور نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان گفت: «این اعلامیه که «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» نامیده می‌شود، یک منطقه ترانزیتی ویژه است که به آذربایجان اجازه می‌دهد به خاک خود در نخجوان دسترسی کامل داشته باشد. ارمنستان همچنین در حال ایجاد یک همکاری انحصاری با ایالات متحده برای توسعه این گذرگاه است که می‌تواند تا ۹۹سال ادامه یابد.» همچنین به ادعای ترامپ این توافق صلح به ۳۵ سال جنگ بین دو کشور پایان می‌دهد. بعد از امضای این توافق صلح، وزارت خارجه ایران در بیانیه‌ای در خصوص تحولات منطقه قفقاز اعلام کرد که نگران پیامدهای منفی مداخلات خارجی، به‌ویژه در مجاورت مرزهای مشترک و تاثیر آن بر امنیت و ثبات پایدار منطقه است.

به دنبال امضای توافق صلح بین ایروان و باکو در واشنگتن و با میانجیگری دونالد ترامپ، طرح جدید «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP)، عملا جایگزین پروژه تحت کنترل روسیه برای نظارت بر «کریدور زنگزور» می‌شود.

تقریبا یک‌سال از استقرار دولت چهاردهم می‌گذرد؛ دولت مسعود پزشکیان قرار بود آغازگر فرآیند اصلاحات اقتصادی و اجتماعی باشد؛ اما از همان روز تحلیف، با بحران‌های پی‌درپی و متوالی مواجه شد. ترور و شهادت هنیه پس از مراسم تحلیف رئیس‌جمهور، اولین بحرانی بود که مسعود پزشکیان با آن دست و پنجه نرم کرد؛ از همین‌جا مشکلات دولت آغاز شد. یک‌‌سال اول ریاست‌جمهوری پزشکیان نیز سراسر چالش و بحران بود تا حدی که برخی می‌گفتند اگر دولت محمد خاتمی، هر ۹روز با یک بحران مواجه بود، دولت پزشکیان تقریبا هر روز با یک مشکل مواجه می‌شد؛ بحران‌هایی که با تجاوز مستقیم رژیم صهیونیستی اسرائیل به خاک ایران و جنگ تحمیلی ۱۲روزه، به بیشترین حد خود رسید. اگرچه برخی معتقد بودند پزشکیان «اسب زین‌کرده» تحویل گرفته اما با مرور زمان و شدت گرفتن بحران‌های گوناگون نظیر بحران کسری برق و کمبود آب مشخص شد که پزشکیان در واقع میراث‌دار یک «اسب بی‌یال و دم»، است نه یک «اسب زین‌کرده». حال نزدیک به یک‌سال از شروع زمامداری دولت مسعود پزشکیان و کابینه دولت چهاردهم می‌گذرد. در این یک سال، کارشناسان گوناگون انتقادهایی را متوجه دولت چهاردهم می‌دانند. البته آنها معتقدند که دولت پزشکیان به‌طور کلی امکان دریافت نمره قبولی را دارد؛ چراکه همزمان که با مشکلات داخلی همچون کسری میزان عرضه آب و برق مواجه است، توانست ۱۲روز در برابر دشمن خارجی ایستادگی کند؛ از همه مهم‌تر اینکه در این ۱۲روز، میزان همبستگی مردم نیز بسیار افزایش یافت. بنابراین، با وجود اینکه انتقادهای سابق همچنان باقی است، اما بی‌انصافی است اگر برخی سیاست‌های قابل‌قبول دولت چهاردهم را در نظر نداشت و تنها لب به انتقاد گشود. «باشگاه اقتصاددانان» به مناسبت گذشت یک‌سال از زمان شروع به کار دولت چهاردهم، در این شماره به بررسی نظرات ۱۴نفر از کارشناسان پرداخت و ضمن ارزیابی عملکرد دولت چهاردهم، چند توصیه نیز به رئیس‌جمهور و کابینه او ارائه شده است. 

ترامپ با واقعیت‌ها همان‌گونه رفتار می‌کند که با انسان‌ها. او انتظار دارد آنها برای حمایت از اهدافش صف بکشند و اگر چنین نکنند، به دنبال خلاص شدن از شرشان است. هفته گذشته ترامپ با این حقیقت ناخوشایند روبه‌رو شد که رشد اشتغال در یک رکود سه‌ماهه قرار گرفته است. یک رئیس‌جمهور منطقی‌تر شاید بررسی می‌کرد که آیا این داده‌ها سوالاتی را در مورد دستور کار او ایجاد می‌کنند یا خیر. اما ترامپ، طبق معمول، اصرار ورزید که مشکل از خودِ داده‌هاست. او کارمندان بی‌حاشیه «اداره آمار کار» را به توطئه برای بی‌اعتبار کردن دولتش متهم کرد و رئیس این اداره را اخراج نمود. این اخراج به‌قدری آشکارا به اعتبار دولت فدرال آسیب می‌زند که اعتراض برخی از سناتورهای جمهوری‌خواه را نیز برانگیخت.

دونالد ترامپ در حال مهندسی یک واقعیت موازی است؛ جهانی که در آن او نه یک سیاستمدار، بلکه یک پیشگوی خطاناپذیر و قهرمان بی‌بدیل است. در این جهان ساختگی، او برگزیت را یک روز پیش از وقوع پیش‌بینی کرده، به‌تنهایی مقابل تهاجم به عراق ایستاده و شخصا گارد ملی را برای نجات مینیاپولیس اعزام کرده است.

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، روز دوشنبه (۶ مردادماه) داستانی را تعریف کرد مبنی بر اینکه چگونه نتیجه همه‌پرسی برگزیت (خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا) در سال ۲۰۱۶ را «یک روز قبل از رأی‌گیری» و در حین بازدید از زمین گلف خود در اسکاتلند «به‌درستی پیش‌بینی کرده بود».

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، بدون ارائه هیچ مدرکی ادعا کرد که بازنگری‌های گسترده در آخرین گزارش اشتغال یک «کلاهبرداری» بوده است. او یکی از مهم‌ترین نهادهای ناظر بر آمارهای دولتی را متهم کرد که برای ضربه زدن به ریاست‌جمهوری او، آمارها را دستکاری کرده است.

توسعه، صرفا پروژه‌ای اقتصادی نیست؛ رخدادی اجتماعی، تاریخی و نهادی است که در بستر زمان شکل می‌گیرد. اما تاریخ علیه آینده تجهیز می‌شود. در سرزمین‌هایی که به مدت طولانی در معرض تداوم جنگ و خشونت بوده‌اند، نه‌فقط زیرساخت‌ها و منابع، بلکه حافظه نهادی، افق آینده و امکان یادگیری جمعی فرو می‌پاشد.

جنگ و درگیری‌های مسلحانه تاثیرات عمیقی بر توسعه پایدار در سطح محلی و در سطح جهانی در این جهان به هم پیوسته دارند. در مطالعاتی که بر ۱۵۰ جنگ از سال ۱۸۷۰ انجام شده نشان می‌دهد که در زمان جنگ و پس از ۵ سال از شروع جنگ، ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی آن کشور کاهش یافته و ۱۵ درصد تورم آن به دلیل جنگ افزایش می‌یابد (این تورم به تورمی که از قبل وجود داشته اضافه می‌شود). این امر برای کشورهای همسایه در طی دوره مورد نظر، باعث کاهش ۱۰ درصدی تولید ناخالص داخلی کشورها و افزایش به طور متوسط ۵ درصدی تورم کشورهای همسایه شده است.

ایران در اوایل قرن پانزدهم خورشیدی با پیچیده‌ترین چالش اقتصادی تاریخ معاصر خود روبه‌روست. کشوری که هم‌زمان از سرمایه‌ای کمیاب ـ جمعیتی جوان و تحصیل‌کرده، موقعیت ژئواقتصادی بی‌بدیل و منابع طبیعی متنوع ـ برخوردار است و درعین‌حال درگیر سازوکارهایی است که همین مزیت‌ها را خنثی، یا حتی علیه خود، به کار می‌گیرد.