مسیر صعب بومیسازی
در دنیای امروز، با توجه به رشد واحدهای تحقیق و توسعه(R&D) در راستای نیل به رفاه فردی و اجتماعی، انگیزه‌‌‌های اقتصادی دولت‌‌‌ها مبتنی بر ایجاد دانش جدید، توسعه اقتصادی را تحریک می‌کند، به کارآفرینی کمک می‌کند و فرصت‌‌‌های شغلی را در اقتصاد افزایش می‌دهد. این روند، برمبنای ایجاد و انتشار دانش جدید، در اقتصادهای در حال توسعه و نوظهور، مورد استقبال قرار می‌گیرد و ستون فقرات یک KBE در نظر گرفته میشوند. اقتصاد دانش (KE) نیز عبارتی است که در اقتصادهای توسعه‌یافته برای توضیح عوامل حیاتی ایجاد دانش و استفاده از آن به‌عنوان ابزار تولید در راستای به دست آوردن مزیت رقابتی و افزایش کارآیی و بهرهوری استفاده می‌شود. ریشه‌‌‌های که KE و KBE از نظریه‌‌‌های مختلف اقتصادی سرچشمه می‌گیرد، مانند اقتصاد نئوکلاسیک و ایده افزایش بازده به مقیاس، به سمت اقتصاد دانش‌محور منتهی شد و نظریه‌‌‌های مختلفی مانند «نظریه رشد درون‌‌‌زا» (رومر ۱۹۹۰)، «نظریه سازمانی» و «نظریه هزینه مبادله پایه‌‌‌های اقتصاد مبتنی بر دانش» را پایه‌‌‌گذاری کرد.
امروزه، دانش به‌عنوان نیروی محرکه افزایش بهرهوری، ارتقای توسعه اقتصادی و افزایش عملکرد اقتصادی در نظر گرفته می‌شود. با این نگاه می‌‌‌توان ادعا کرد که KE نه‌تنها به استفاده از ابزارهای جدید برای تولید کالاها و خدمات اشاره دارد، بلکه به پارادایم جدیدی هم نیاز دارد. این پارادایم جدید، شامل نوآوری، فناوری جدید و نیروی انسانی با مهارت بالا در هر بخش از اقتصاد است. در این تفکر، مهم‌ترین ویژگی استفاده از دانش، حصول بالاترین بهرهوری در کمترین هزینه است. جهانی‌شدن فناوری جدید، فرصت‌‌‌های بیشتری برای توسعه و رشد در اقتصادهای در حال توسعه و نوظهور ایجاد می‌کند. با این حال، وضعیت در برخی از اقتصادها، از جمله اقتصادهای آسیایی، کمی متفاوت است. آنها به سرمایه‌گذاری بیشتر در سرمایه انسانی و زیرساخت‌‌‌ها نیاز دارند تا سرمایهگذاریها و صنایع مبتنی بر فناوری بالا را تطبیق دهند و حفظ کنند. بنابراین، کشورهای در حال توسعه برای افزایش رقابتپذیری و تحقق اهداف تجارت بین‌المللی خود، نیازمند همکاری بیشتر با کشورهای توسعه‌یافته هستند. طبق گزارش بانک‌جهانی، پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۲۰۲۲ تولید ناخالص داخلی ایران که متشکل از بخش صنعت، معدن، کشاورزی و خدمات است، به بیش از ۲۸۰میلیارد دلار برسد و این روند صعودی تا سال ۲۰۲۵ ادامه داشته باشد.
مناطق آزاد ایران؛ فرصتی برای شرکت‌های دانشبنیان
شرکت دانشبنیان، یک شرکت خصوصی یا دولتی است که کسب‌وکار مبتنی بر دانش را به‌منظور تبدیل دانش به ثروت پایدار، ایجاد می‌کند. فعالیت‌‌‌های اقتصادی این شرکت‌ها براساس تلاش‌‌‌های تحقیق و توسعه (R&D) از طریق فناوری‌‌‌های جدید و پیشرفته است. یکی از زمینه‌‌‌هایی که می‌‌‌توانند نگاه علمی و فناورانه به تولید را فعال کنند، شرکت‌های دانشبنیان هستند. این شرکت‌ها که بر پایه توان دانشبنیان شکل گرفته‌‌‌اند، در ایجاد ارزش‌افزوده برای ایران، سهم مهمی دارند؛ تا حدی اگر این شرکت‌ها وضعیت خوبی داشته باشند، حال اقتصاد نیز خوب است. توسعه اقتصاد دانشبنیان، تنها به معنای افزایش شرکت‌های دانشبنیان و حمایت از آنها نیست، بلکه باید نهادها، اعم از سازمان‌ها، رویه‌‌‌ها و سازوکارهایی که زمین بازی در اقتصاد را تعریف و ترسیم می‌کنند، نیز منطبق بر دانش و مبتنی بر نظامات داده‌محور عمل کنند.
سهم شرکت‌های دانشبنیان از اقتصاد کشور در سال ۱۳۸۹ تنها ۲هزار میلیارد ریال بود؛ اما براساس آخرین آمار، در سال ۱۴۰۰ میزان فروش شرکت‌های دانشبنیان از ۹۰۰هزار میلیارد فراتر رفت که رشد بیش از ۴۵۰درصدی را نشان می‌دهد.در حال حاضر، سهم تولیدات دانشبنیان در GDP کشور ۳درصد است. این سهم در برآورد افق ایران در سال ۱۴۰۴ به ۵۰درصد رسیده است. این امر نشان‌‌‌دهنده فاصله زیاد ما با این نقطه است. بنابراین باید سهم تولیدات و محصولات دانشبنیان در تولید ناخالص داخلی ارتقا پیدا کند. همچنین با پتانسیل و ظرفیت‌‌‌هایی که در کشور وجود دارد، توانایی ما برای تحقق این مهم زیاد است. نظرات متفاوتی حول محور بومیسازی مباحث دانشبنیان در کشور وجود دارد؛ اما به طور کلی، محصول دانشبنیان، محصول خدمات و بروندادی است که بر دانش تکیه کرده است. البته شاید در برخی صنایع خلاق فرهنگی، مبحث بومیسازی حائز اهمیت باشد؛ اما در مباحث تولیدی و خدماتی، تولید کیفی و برخورداری از استانداردهای لازم، مورد توجه است.
اغلب محصولات دانشبنیان ایرانی به کشورهای همسایه عراق، افغانستان و سوریه صادر میشوند. البته شرکت‌هایی هم وجود دارند که موفق به صادرات محصولات خود به کشورهای آمریکا، کانادا، استرالیا و برخی از کشورهای اروپایی شدند. براساس آخرین آمار و بر پایه ارزش دلاری، بیشترین میزان صادرات، به‌ترتیب در حوزه‌‌‌های دارو و تجهیزات پزشکی شامل داروهای شیمیایی، داروهای نانو، زیست‌فناوری، مواد پیشرفته، پلیمر، مواد و رزین شیمیایی و ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی بوده است. همچنین تاکنون ۲۳کارگزار صادراتی در کشورهای خارجی، با هدف توسعه صادرات شرکت‌های دانشبنیان و تسهیل روند رشد صادرات دانشبنیان ایرانی از سوی این معاونت ایجاد شده است که این کارگزاران با هدف پیدا کردن شریک تجاری و بازاریابی محصولات شرکت‌های دانشبنیان در کشورهای هدف تاسیس شده‌‌‌اند.
براساس آنچه بیان شد، می‌‌‌توان گفت که مناطق آزاد تجاری، از بهترین ظرفیت‌‌‌ها و مزیت‌‌‌های موجود در کشور برای تحقق اهداف اقتصادی در چارچوب اقتصاد مبتنی بر دانش برخوردارند؛ خاصه اینکه ایران، علاوه بر مرزهای زمینی، با چند کشور همسایه مرز آبی نیز دارد. ایران با استفاده از ظرفیت ۱۵کشور همسایه خود، می‌‌‌تواند گام مهمی در جهت خنثی و بی‌اثر کردن تحریم‌‌‌های غرب بردارد. به همین دلیل، همزمان با رشد تکنولوژی، باب دیگری در سیاست خارجی کشور‌‌‌ها باز شده است که دیپلماسی علم و فناوری نام دارد و در آن، هر کشوری که توان دانشبنیان بالاتری داشته باشد، می‌‌‌تواند برای مردم خود مزیت رقابتی بیشتری در سطح بین‌الملل ایجاد کند.
