آیا همه مشکلات اقتصادی در تعامل با همسایگان رفع می‌شود؟
ظرفیت همسایگی در توسعه‌تجارت
هفته گذشته رئیس‌‌‌‌‌‌جمهور طی سخنانی در مراسم تـــکــریـــم و معـــارفـه وزیرامورخارجه گفت: «همه مشکلات را می‌توانیم در منطقه با داد ستد و رفت و آمد و سرمایه‌گذاری‌های مشترک با کشورهای همسایه حل کنیم.» مسعود پزشکیان خاطرنشان کرد: «در تصور من غیر‌کارشناس، این به‌نظرم خیلی ساده است و من فکر می‌کنم اگر با همین کشورهای همسایه که نزدیک پانزده، شانزده‌تا هستند، ارتباط صمیمی برقرار کنیم و بتوانیم رفت و آمدمان را منطقی کنیم، تحریم‌های آمریکا نمی‌تواند هیچ‌کاری با ما بکند.»
ریشه‌‌‌‌‌‌های ناکارآمدی مراودات تجاری ایران
ایران با کشورهای پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، جمهوری‌آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق مرز زمینی و با جمهوری‌آذربایجان، ترکمنستان، روسیه، قزاقستان، امارات، قطر، بحرین، عمان، عربستان و کویت مرز دریایی دارد. کشورهای همسایه ایران جمعیتی حدود 600میلیون نفری دارند و بنابراین حکم بازار مصرف بزرگی را دارند. مراوده تجاری با کشورهای همسایه مزیت‌های متعددی به‌‌‌‌‌‌همراه دارد که ازجمله آنها می‌توان به سهولت در مراودات بازرگانی، حفظ امنیت در منطقه، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و... اشاره کرد. با اعمال شدیدترین تحریم‌های ایالات‌متحده علیه ایران از سال2018، توسعه روابط تجاری میان ایران و کشورهای همسایه بیش از پیش مورد‌توجه سیاستگذاران قرارگرفت. توسعه حضور در بازار رقابت کشورهای همسایه نیازمند حمایت از تولید ملی، تنوعبخشی به سبد محصولات صادراتی به‌ویژه براساس نیاز همسایگان، تقویت روابط دو یا چندجانبه و توسعه فعالیت‌های مشترک با همسایگان است.
باوجود اهمیت توسعه تعاملات تجاری با کشورهای منطقه باید خاطرنشان کرد؛ رفع تحریم و خارج‌شدن ایران از لیست سیاه FATF کمک بزرگی به ارتقای حضور ایران در بازارهای رقابت منطقه‌ای می‌کند، چراکه از یک‌سو کشورهای همسایه ما با طرف‌‌‌‌‌‌های سوم تجاری طرف هستند که مراوده با ایران را برایشان دشوار می‌کند، از سوی دیگر نیز نبود امکان تعامل مالی و بانکی مستقیم بر هزینه‌های تجاری می‌افزاید.
آمار صادرات و واردات زیر ذره‌‌‌‌‌‌بین
نگاه کلی به‌عملکرد تجاری ایران حکایت از آن دارد که همسایگان سهم قابل‌توجهی از صادرات و واردات با کشور را بر عهده دارند. مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران در سال1402، عبارتند از: چین (13.9میلیارد دلار)، عراق (9.2میلیارد دلار)، امارات‌متحده‌عربی (6.6میلیارد دلار)، ترکیه (4.2میلیارد دلار) و هند (2.2میلیارد دلار). این پنج کشور در مجموع سهمی حدود 74.5درصدی از نظر وزن و ۷۳درصدی از نظر ارزش به خود اختصاص داده‌اند. در همین‌‌‌‌‌‌حال بزرگ‌ترین مبادی واردات عبارتند از: (امارات‌متحده‌عربی 20.8میلیارد دلار)، چین (18.5میلیارد دلار)، ترکیه (7.5میلیارد دلار)، آلمان (2.2میلیارد دلار) و هند (1.89میلیارد دلار). این کشورها ۶۵درصد وزنی و ۷۷درصد از کل ارزش واردات کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
در همین‌‌‌‌‌‌حال براساس آمار منتشرشده توسط گمرک جمهوری‌اسلامی ایران می‌توان این‌‌‌‌‌‌طور ادعا کرد که طی ۴ ماه نخست امسال بالغ بر ۶۵درصد صادرات غیرنفتی ایران به مقصد ۵کشور چین، عراق، امارات، ترکیه و افغانستان بوده‌است. میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور (به استثنای نفت‌خام، نفت‌کوره، نفت سفید و بدون صادرات از محل تجارت چمدانی)برابر ۴۷هزار و ۹۷۸هزار تن به ارزش ۱۷میلیارد و ۴۳۶میلیون دلار بوده‌است که در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل افزایش 4.05درصدی در وزن و 8.15درصدی در ارزش دلاری داشته‌است.
پنج مقصد نخست صادرات کالاهای ایرانی از ابتدای امسال تا پایان تیرماه، کشورهای چین با ارزش چهار‌میلیارد و ۷۷۸میلیون دلار، عراق با ارزش سه‌میلیارد و ۶۲۲میلیون دلار، امارات‌متحده‌عربی به ارزش دو‌میلیارد و ۳۶۵میلیون دلار، ترکیه به ارزش یک‌میلیارد و ۶۷۹میلیون دلار و افغانستان به ارزش ۷۰۱میلیون دلار بوده‌است. همچنین سهم کشور چین از کل ارزش صادرات غیرنفتی کشور طی این مدت 27.36درصد، عراق 20.74درصد، امارات‌متحده‌عربی 13.54درصد، ترکیه 9.62درصد و افغانستان 4.01درصد بوده‌است.
چین بزرگ‌ترین بازار صادراتی ایران است. روابط اقتصادی قوی بین دو کشور و نیاز چین به منابع انرژی و مواد خام باعث این حجم بزرگ از تجارت شده‌است. محصولات اصلی صادراتی به چین شامل نفت و گاز، محصولات پتروشیمی و معدنی و محصولات کشاورزی است. عراق دومین بازار بزرگ صادراتی ایران است. نزدیکی جغرافیایی و روابط فرهنگی و اقتصادی نزدیک باعث این حجم بزرگ از تجارت شده‌است. محصولات اصلی صادراتی به عراق شامل: مواد غذایی، مصالح ساختمانی و محصولات صنعتی است. امارات سومین بازار بزرگ صادراتی ایران است. امارات به‌عنوان یک مرکز تجاری منطقه‌ای، نقش مهمی در تجارت خارجی ایران دارد. محصولات اصلی صادراتی شامل محصولات نفتی و پتروشیمی، فلزات و محصولات کشاورزی است. ترکیه چهارمین بازار بزرگ صادراتی ایران است. روابط تجاری قوی بین دو کشور و نیاز ترکیه به انرژی و مواد خام باعث این حجم تجارت شده‌است. محصولات اصلی صادراتی به ترکیه شامل نفت و گاز، فلزات و محصولات پتروشیمی است. هند پنجمین بازار بزرگ صادراتی ایران است. نیاز هند به منابع انرژی و مواد خام باعث این حجم تجارت شده‌است. محصولات اصلی صادراتی به هند شامل نفت و گاز، محصولات پتروشیمی و فلزات است. پاکستان، افغانستان، عمان، فدراسیون‌روسیه و اندونزی دیگر مقاصد اصلی صادراتی ایران هستند.
برای ارتقای حضور در بازار صادرات بین‌المللی نیازمند تنوعبخشی به محصولات صادراتی، بهبود کیفیت محصولات، توسعه روابط تجاری، تحلیل بازار، نیازسنجی و تولید براساس نیاز سایر کشورها، بازاریابی و تبلیغات، توسعه همکاری‌های صنعتی و فناوری و همچنین جذب سرمایه‌گذاری برای توسعه زیرساخت‌های صادراتی هستیم.
فرصت‌های متعددی برای افزایش صادرات با تکیه بر محصولات با ارزش‌‌‌‌‌‌افزوده بالاتر، ایجاد همکاری‌های صنعتی و فناوری و همچنین توسعه تولید و فروش خدمات فنی و مهندسی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی وجود دارد، یعنی با تقویت حوزه‌های یادشده می‌توان سهم ایران را در بازار تجارت‌جهانی ارتقا داد.
در ادامه باید خاطرنشان کرد؛ از ابتدای سال1403 تا پایان تیرماه امسال، میزان واردات کشور نیز ۱۲هزار و ۵۹۲هزار‌تن به ارزش ۱۹میلیارد و ۹۴۹میلیون دلار برآورد شده که در قیاس با مدت مشابه در سال‌قبل افزایش 5.75درصدی در وزن و 1.53درصدی در ارزش دلاری را تجربه کرده‌است. امارات‌متحده‌عربی با اختصاص رقمی بالغ بر ۶۰۱۵میلیارد دلار و سهم 30.86درصدی از کل واردات در جایگاه نخست کشورهای طرف معامله واردات قرارگرفته‌است. چین با 5.38میلیارد دلار و سهم ۲۷درصدی، ترکیه با 2.65میلیارد دلار و سهم 13.3درصدی، آلمان با ۷۳۷میلیون دلار و سهم 3.69درصدی و هند با ۶۳۲میلیون دلار و سهم 3.17درصدی از کل ارزش واردات، در جایگاه‌های بعدی کشورهای عمده طرف معامله واردات قرارگرفته‌‌‌‌‌‌اند. ازمجموع اعداد و ارقام یادشده می‌توان این‌‌‌‌‌‌طور نتیجه گرفت که به‌جز چین که بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران است، کشورهای همسایه نقشی اساسی در توسعه واردات و صادرات کشور بر عهده دارند.
الزامات توسعه‌تجارت
محمد لاهوتی، رئیس کمیسیون توسعه صادرات غیرنفتی اتاق بازرگانی ایران در گفت‌‌‌‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اظهار کرد: ایران با 15کشور هم‌مرز است و بیشترین مرز خاکی و آبی را در دنیا با کشورهای همسایه در اختیار دارد، بنابراین ظرفیت بالقوه‌‌‌‌‌‌ای برای برقراری تعامل و توسعه‌تجارت میان ایران و کشورهای همسایه وجود دارد. بااین‌‌‌‌‌‌وجود نگاهی کلی به روند صادرات و واردات میان ایران و کشورهای منطقه، حکایت از آن دارد که ما هنوز نتوانسته‌ایم از این ظرفیت همسایگی و هم‌‌‌‌‌‌مرزی به‌درستی بهره‌بگیریم. چنانچه از این پتانسیل به‌خوبی بهره گرفته شود، نقش بزرگی در توسعه صادرات و ارتقای سطح تولید کشور ایفا خواهد کرد.
رئیس کمیسیون توسعه صادرات غیرنفتی اتاق بازرگانی ایران افزود: پیوستن ایران به پیمان بریکس و شانگهای در سال‌های گذشته اجرایی شد و انتظار می‌رود تاثیر مثبتی بر رونق روابط و تعاملات تجاری ایران و سایر کشورهای همسایه داشته‌باشد. رئیس کنفدراسیون صادرات ایران با اشاره به اثرات منفی ناشی از تحریم بر روابط تجاری میان ایران و سایر کشورها افزود: تحریم و محدودیت در تعاملات بین‌المللی همواره به‌عنوان مانعی در مسیر تجارت‌جهانی شناخته شده‌است، اما همسایگی و هم‌‌‌‌‌‌مرزی از اثرات منفی تحریم تا حدودی می‌‌‌‌‌‌کاهد و در مواردی به تجارت بدون درنظرگرفتن آثار تحریمی منتهی می‌شود.
بااین‌‌‌‌‌‌وجود این همسایگی و تعامل ناشی از هم‌‌‌‌‌‌مرز‌بودن به این معنی نیست که تمامی مشکلات تحریم در سایه این همسایگی مرتفع می‌شود، به‌ویژه آنکه کشورهای همسایه ایران به پیمان‌‌‌‌‌‌های تجارت‌جهانی ازجمله WTO پیوسته‌‌‌‌‌‌اند و همچنین شرایط FATF را پذیرفته‌‌‌‌‌‌اند. درواقع تجارت این کشورها به سیستم شبکه جهانی متصل است. در همین‌‌‌‌‌‌حال اغلب همسایگان با کشورهای ثالثی در ارتباط و تعامل هستند که شرایط را برای ایران سخت گرفته‌‌‌‌‌‌اند، بنابراین تجارت همسایگان با ایران، به‌‌‌‌‌‌منزله ایجاد مشکل برای آنها از سوی طرف سوم خواهد بود. درنتیجه چنین فضایی همسایگان ایران در تجارت و تعامل با ما دست به‌‌‌‌‌‌عصا و با احتیاط بیش‌‌‌‌‌‌تری عمل می‌کنند.
ازمجموع موارد یادشده می‌توان این‌‌‌‌‌‌طور استنباط کرد تا زمانی‌که شرایط تحریمی بر کشور حاکم است، نمی‌توان به ارتقای قابل‌توجه تجارت و بهبود صادرات کشور امید داشت. در چنین فضایی ما به‌عنوان فعالان اقتصادی و حاکمیت به‌عنوان سیاستگذار باید در جهت رفع تحریم‌ها و هم‌‌‌‌‌‌زمان برای دورزدن تحریم‌ها فعالیت کنیم، اما تا زمانی‌که شرایط به حالت عادی بازنگردد و ما نیز همچون سایر کشورها نتوانیم از ابزارهای مختلف بانکی، حمل‌ونقلی، بندری، انتقال دانش فنی و... استفاده کنیم، تا زمانی‌که انتقال دانش فنی به ایران و جذب سرمایه خارجی دشوار و محدود باشد، نباید منتظر جهش قابل‌توجه صادراتی و تحقق اهداف توسعه‌‌‌‌‌‌ای منطبق با ظرفیت‌های کشور بود.
رئیس کمیسیون توسعه صادرات غیرنفتی اتاق بازرگانی ایران خاطرنشان کرد: ما فرصت‌های بسیاری در کشورهای همسایه داریم و حوزه نفوذ ما در این منطقه با راهکارهای مختلفی درجهت خنثی‌‌‌‌‌‌سازی اثرات تحریمی، ارتقا خواهد یافت، اما باید در کنار خنثی‌‌‌‌‌‌سازی اثرات تحریم به‌دنبال خروج از تحریم و فعالیت در شرایط استاندارد باشیم. رفع تحریم امکان فعالیت در شرایط برابر و با هزینه مناسب و همچنین با اتکا به ابزارهای امروزی و به‌روز دنیا را مهیا می‌کند. در همین‌‌‌‌‌‌حال می‌توان ضمن بهره‌مندی از ظرفیت‌های تجارت با 15کشور همسایه، نفوذ خود را در بازارهای بین‌المللی و بازارهای دورتر افزایش دهیم. امید می‌رود این اقدام کشور را در جایگاه واقعی خود در حوزه واردات و صادرات موفق کند تا سهم موردنظر در تجارت‌جهانی را از آن خود کنیم.
کاستی‌‌‌‌‌‌های مراودات بازرگانی با همسایه‌‌‌‌‌‌ها
ضعف‌‌‌‌‌‌ها و کمبودهای بسیاری در مسیر روابط تجاری ایران و کشورهای همسایه وجود دارد که ازجمله مهم‌ترین آنها باید به موانع سیاسی، تحریم و نبود تعاملات سازنده با سایر کشورها، ضعف ایران در ایجاد موافق‌‌‌‌‌‌نامه‌‌‌‌‌‌های تجاری، ضعف در زیرساخت‌های حمل‌ونقل، خدمات ناکارآمد بازرگانی، تولید بدون‌توجه به نیازهای کشورهای منطقه، بی‌‌‌‌‌‌توجهی به بازاریابی و برندینگ، ضعف و عقب‌‌‌‌‌‌ماندگی جدی در تولید محصولات دانش‌بنیان، محصولات نهایی و محصولات دانش‌بنیان، عدم‌برخورداری از محصولات کیفی و با استانداردهای لازم، نبود انسجام میان نهادهای مربوطه، وضع قوانین و مقررات ضد‌تولید و ضد‌صادرات، عدم‌امکان ورود دانش فنی روز دنیا به کشور، سرمایه‌گذاری ناکافی و... اشاره کرد.
