«دنیای‌اقتصاد» روند تجارت ایران در ۳۰ سال‌گذشته با اقتصادهای پیشرفته جهان را بررسی می‌کند
سال‌های دور از گروه ۷
امیرقاسمی: گروه7 متشکل از اقتصادهای بزرگ دنیا است که رابطه سیاسی و اقتصادی استراتژیکی با هم دارند. اعضای این گروه کشورهای ایالات‌متحده، کانادا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، ژاپن و انگستان است که در 3دهه‌گذشته بین 30 تا 40درصد از تولید ناخالص جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. همین آمار اهمیت رابطه تجاری با اعضای این گروه را نشان می‌دهد.
ایران از دیرباز رابطه تجاری موفقی با اعضای این گروه داشته‌است. کشورهای آلمان و انگلستان در طول 40 سال‌گذشته همواره جزو شرکای تجاری مهم ایران بوده‌‌‌‌‌اند و ایتالیا، ژاپن و فرانسه قبل از تحریم‌ها مبادلات تجاری بالایی با ایران داشتند. در این بین، حتی ایالات‌متحده که از 4دهه‌گذشته رابطه سیاسی مثبتی با ایران نداشته، در برهه‌‌‌‌‌هایی صادرات چند صد‌میلیون دلاری به ایران داشته‌است.
بررسی آمارهای تجارت ایران با کشورهای گروه7 حاوی چند نکته حائزاهمیت است. نکته اول آن است که گرچه با توجه به وضعیت رابطه سیاسی ایران با غرب، حجم مبادلات تجاری ایران با اعضای این گروه دستخوش تغییرات زیادی شده، اما آنچه ثابت بوده تراز تجاری به‌شدت منفی در رابطه با اعضای گروه7 است. نسبت صادرات به واردات با اعضای این گروه معمولا کمتر از 20درصد و در برخی سال‌ها کمتر از 10درصد بوده‌است. نکته دوم آن است که درحالی‌که احتمالا تصور عمومی آن است که بعد از اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران، رابطه تجاری با کشورهای گروه7 به‌طور کامل قطع شده‌است، اما این تصور چندان با واقعیت تناسبی ندارد. در سال1401، ایران بیش از 4.3میلیارد دلار از این کشورها کالا وارد کرده‌است. این رقم برای سال1400، معادل 4.2میلیارد دلار محاسبه شده‌است؛ در واقع در سال‌گذشته بیش از 7درصد از واردات ایران از مبدا این کشورها انجام شده و این در حالی است که در سال‌های 1400 و 1401 صادرات ایران به کشورهای عضو این گروه به ترتیب نزدیک به 578 و 314میلیون دلار محاسبه شده‌است که به ترتیب تراز نزدیک به منفی 3.6 و 4میلیارد دلار را در مبادلات تجاری با این کشورها نشان می‌دهد.
ماه عسل ایران و گروه7
سه‌دهه قبل زمانی‌که مجموع صادرات غیرنفتی کشور کمتر از 4میلیارد دلار و میزان واردات در حدود 20میلیارد دلار بود، ایران رابطه تجاری مستحکمی با کشورهای گروه7 داشت. در سال1372 یعنی سال‌آخر دولت پنجم نزدیک به 41درصد صادرات غیرنفتی ایران به مقصد کشورهای گروه7 و 55درصد واردات ایران از مبدا این کشورها بوده‌است.
در این سال‌ایران در حدود یک‌میلیارد و 528میلیون دلار کالا به این کشورها صادر و از آنها بیش از 11میلیارد دلار کالا وارد کرده‌است. سال72، تنها 5 سال‌از پایان جنگ تحمیلی علیه ایران فاصله داشتیم و نیاز کشور به بازسازی ایجاب می‌کرد که ماشین‌آلات و مواد اولیه به کشور وارد شود. در آن زمان هنوز تحریم‌های داماتو به تصویب نرسیده بود و آمریکا بیش از 824میلیون دلار به ایران کالا صادر می‌کرد؛ رقمی معادل 4درصد کل ارزش واردات ایران. علاوه‌بر آمریکا دیگر کشورهای گروه7 نیز تجارت قابل‌توجهی با ایران داشتند. کشورهای آلمان و ژاپن در سال‌مذکور، به ترتیب 4میلیارد دلار و 2.34میلیارد دلار به ایران کالا صادر کرده‌‌‌‌‌اند، در مقابل واردات این دو کشور از ایران نیز سهم زیادی از صادرات ایران را به خود اختصاص می‌داد. در این سال‌این دو کشور رقمی معادل 994میلیون دلار از ایران کالا وارد کرده‌‌‌‌‌اند.
چهار سال‌بعد و در سال‌پایانی دولت ششم و آغاز به‌کار دولت هفتم، میزان صادرات و واردات ایران از کشورهای گروه7، افت نسبی داشت، با این‌وجود این کشورها همچنان جزو شرکای مهم تجاری ایران محسوب میشدند. صادرات ایران به این کشورها 31درصد از مجموع صادرات ایران و واردات از این کشورها 39درصد واردات ایران را شامل می‌شد. ایران در این سال909میلیون دلار به این کشورها کالا صادر کرده و 5.54میلیارد دلار از این کشورها کالا وارد کرده‌است.
سال 84 را می‌توان آخرین سالی دانست که هنوز رابطه ایران با غرب بحرانی نشده‌است. در آخرین سال‌ریاست‌جمهوری خاتمی و اولین سال‌آغاز به‌کار احمدینژاد ایران یک‌میلیارد و 411میلیون دلار کالا معادل 13درصد از ارزش کل صادرات ایران را به مقصد هفت کشور صنعتی صادر کرده‌است. همچنین ایران در این سال‌بیش از 12.8میلیارد دلار از مبدا این کشورها کالا وارد کرده؛ رقمی معادل یک‌سوم ارزش کل واردات کشور.
آغاز عصر تحریم‌ها
بعد از استقرار محمود احمدینژاد، کشورهای غربی با رئیس‌جمهوری متفاوت از رئیس‌جمهورهای قبلی ایران مواجه شدند. رئیس‌جمهور جدید چندان رابطه با غرب را سودمند نمی‌دانست و به‌جای کشورهای غربی، آمریکای‌جنوبی، چین و روسیه را به‌عنوان هدف برای توسعه روابط سیاسی و اقتصادی انتخاب کرد. این رویکرد باعث شد تا با کاهش روابط تجاری ایران و کشورهای غربی فضا برای اعمال تحریم‌های همه‌جانبه علیه ایران آماده‌‌‌‌‌تر شود. در سال‌های پایانی دولت دهم سهم کشورهای گروه7 از صادرات ایران به رقم بی‌سابقه 2درصد رسید، همچنین سهم واردات از این کشورها نسبت به کل واردات ایران به رقم بی‌سابقه 11درصد در سال1391 رسید. در این سال‌ایران تنها 714میلیون دلار به این 7 کشور کالا صادر کرد و از این کشورها کمی بیشتر از 6میلیارد دلار واردات داشت.
حتی در این دوره هم ایران واردات قابل‌توجهی از کشورهای اروپایی داشته‌است. ایران بازار بزرگی برای کشورهای اروپایی محسوب میشده و این کشورها تمایل نداشتند تا به‌راحتی از بازار ایران خارج شوند. در سال1391 ایران 983میلیون دلار از انگلستان، یک‌میلیارد و 84میلیون دلار از ایتالیا و 2میلیارد و 844میلیون دلار از آلمان کالا وارد کرده‌است. حتی در همین دوره که تنش‌ها بین ایران و آمریکا به نقطه اوج خود رسیده بود، آمریکا 133میلیون دلار به ایران کالا صادر کرده‌بود، در مقابل صادرات ایران به کشورهای مذکور رقمی کمتر از 12درصد واردات ایران بوده‌است؛ در واقع در بحرانی‌‌‌‌‌ترین وضعیت سیاسی میان ایران و غرب آنچه مورد تحریم قرارگرفته، صادرات ایران است و این کشورها بازار ایران را به دلیل تحریم‌ها کاملا رها نکرده‌‌‌‌‌اند.
باز‌شدن روزنه‌‌‌‌‌ها
با شروع به‌کار دولت یازدهم زمزمه‌‌‌‌‌هایی مبنی‌بر شروع مذاکرات جدی میان ایران و غرب به گوش رسید. پیش‌‌‌‌‌تر در دوره تبلیغات انتخاباتی، حسن روحانی وعده داده بود که در صورت پیروزی ترمیم رابطه با غرب را در دستور کار قرار خواهد داد. دو سال‌پس از شروع به‌کار دولت، در سال94 این وعده‌‌‌‌‌ها تحقق یافت و میزان صادرات ایران به 7کشور صنعتی افزایش سه‌برابری یافت. در این سال‌ایران در حدود 2میلیارد و 213میلیون دلار به کشورهای گروه7 صادرات داشته؛ رقمی معادل 5درصد ارزش کل صادرات ایران. همچنین در این سال‌تراز تجاری ایران با کشورهای این گروه بهبود یافته و به رقم منفی 2میلیارد 170میلیون دلار رسید. در این سال‌ایران از کشورهای گروه7 نزدیک به 4میلیارد و 383میلیون دلار واردات داشته که معادل 11درصد ارزش کل واردات ایران در این سال‌است.
روند افزایش میزان صادرات ایران به گروه7 در سال‌های بعد تداوم نیافت و دو سال‌بعد ایران تنها نزدیک به یک‌میلیارد و 495میلیون دلار به این کشورها کالا صادر کرده‌بود، در مقابل در سال96 واردات ایران از این کشورها افزایش 90درصدی داشته و رقم 8میلیارد و 338میلیون دلار را ثبت کرده است؛ در واقع در سال96 نسبت به سال94 حجم تجارت ایران با اعضای گروه7 نزدیک به 50درصد رشد داشته که مشخصا از نتایج توافق با 6 قدرت جهانی است.
روابط تیره می‌شود
با خارج‌شدن دونالد ترامپ از توافق برجام و اعمال تحریم‌های بیشتر علیه ایران، تجارت ایران و اعضای گروه7 به‌شدت کاهش پیدا کرد. در سال1400 ایران فقط در حدود 578میلیون دلار کالا به این 7 کشور صادرات داشته که رقمی معادل یک‌درصد از ارزش صادرات ایران است؛ در واقع در کمتر از 4سال صادرات ایران به این کشورها بیش از 60درصد افت داشته‌است. واردات ایران نیز در این سال‌با افت نزدیک به 50درصدی نسبت به سال96 به رقم 4میلیارد و 208میلیون دلار رسیده‌است.
در سال‌گذشته نیز گرچه میزان واردات ایران از کشورهای گروه7 رشد اندکی نسبت به سال‌قبل داشته، اما صادرات به این کشورها افت محسوسی داشته‌است. در سال1401، میزان واردات ایران از کشورهای مذکور در حدود 4میلیارد و 369میلیون دلار بوده که نزدیک به 4درصد رشد نسبت به سال1400 را نشان می‌دهد در مقابل صادرات ایران به این کشورها با نزدیک به 45درصد افت، به رقم 314میلیون دلار رسیده که کمی بیشتر از 0.5درصد از کل ارزش صادرات ایران است. رقمی که به هیچ‌عنوان با سهم کشورهای گروه7 از تولید ناخالص جهانی متناسب نیست. ایران در سال1401 در حدود 122هزار دلار به آمریکا، 15میلیون دلار به انگلستان، بیش از 9میلیون دلار به فرانسه، 15.5میلیون دلار به کانادا و 12.6میلیون دلار به ژاپن کالا صادر کرده‌است. این آمار نشان می‌دهد که سهم این 5 کشور مهم در اقتصاد جهان از صادرات ایران به اندازه 25درصد ارزش صادرات ایران به موزامبیک در سال1401 است. وضعیت ایران در سال1401 در بخش واردات کاملا متفاوت است. در این سال، در اوج تنش‌های ایران و غرب، ایران نزدیک به 100میلیون دلار ازآمریکا کالا وارد کرده‌است. میزان واردات ایران از انگلستان یک‌میلیارد و 130میلیون دلار و از آلمان 2میلیارد و 19میلیون دلار بوده‌است. آمارهای تجارت ایران در 6 ماهه نخست سال‌جاری نیز تغییر قابل‌توجهی نداشته‌است. نام هیچکدام از کشورهای گروه7 در بین 10مقصد اصلی صادرات کشور مشاهده نمی‌شود، در مقابل در بین 10 مبدا اصلی واردات کشور نام 4 کشور اروپایی دیده می‌شود که دو کشور عضو گروه7 هستند. در 6 ماهه منتهی به شهریور1402، ایران یک‌میلیارد و 73میلیون دلار از آلمان و 499میلیون دلار از انگلستان کالا وارد کرده‌است؛ رقمی که مجموعا بیش از 5درصد واردات ایران در این مدت را شامل می‌شود.
تحریم صادرات؛ آزادی واردات
تجارت ایران با کشورهای عضو گروه7 در 30سال گذشته فراز و نشیب بسیار زیادی داشته‌است. در دولت‌های پنجم تا هشتم، کشورهای گروه7 مهم‌ترین مقاصد صادراتی و مبادی وارداتی ایران محسوب میشدند. به دلیل اینکه در سال‌ها مذکور بازسازی خرابی‌‌‌‌‌های ناشی از جنگ تحمیلی و رشد اقتصادی اولویت اول کابینه محسوب میشدند، دولتمردان تلاش داشتند تا روابط خود با هفت کشور مهم در اقتصاد جهانی را حفظ کنند. از ابتدای شروع به‌کار دولت پنجم تا سال84، بین 30 تا 60درصد ارزش واردات ایران از مبدا کشورهای گروه7 تامین می‌شد. همچنین در همین مدت بین 10 تا 45درصد صادرات غیرنفتی کشور نیز به این مقاصد ارسال شده‌است. در این دوره میزان مبادلات تجاری ایران، با سهم کشورهای گروه7 از تجارت‌جهانی تناسب داشت. در این مدت زمانی آلمان و ژاپن از شرکای تجاری مهم کشور محسوب میشدند و ایران با فرانسه، انگلستان، ایتالیا مبادلات تجاری قابل‌قبولی داشت. جالب اینکه حتی روابط تجاری ایران و آمریکا هم کاملا از بین نرفته بود و این کشور سهم قابل‌توجهی در صادرات و واردات ایران داشته‌است.
رابطه تجاری این سال‌ها باعث‌شده بود که ایران بتواند در مذاکرات با کشورهای غربی دست بالاتری داشته‌باشد زیرا کشورهایی مانند فرانسه، انگلستان و آلمان هنوز تمایل داشتند تا منافع اقتصادی خود را در ایران حفظ کنند و بنابراین تمایل چندانی به‌همراهی با آمریکا برای تقابل با ایران نداشتند. به‌عنوان مثال در مذاکرات دهه80 شمسی، کشورهای مذکور با ارائه بسته‌‌‌‌‌های سرمایه‌گذاری، تلاش داشتند بازار ایران را همچنان حفظ کنند. با تغییرات سیاسی در ایران و عزم رئیس دولت‌های نهم و دهم برای پیدا‌کردن شرکای تجاری جدید در بین کشورهای شرقی و کشورهای آمریکای‌جنوبی و مرکزی، به‌مرور شرکت‌های غربی ایران را ترک کرده و رابطه تجاری ایران با کشورهای گروه7 به‌شدت کاهش پیدا کرد.
این روند به‌رغم تغییرات مقطعی در سال‌های میانی دهه 90 شمسی همچنان ادامه پیدا کرد، تا جایی‌که در سال‌های اخیر میزان تجارت ایران با کشورهای گروه 7 به پایین‌ترین سطح خود در 30سال‌گذشته رسیده است.
به دلیل اینکه در 30سال‌گذشته، قدرت‌های جدیدی به عرصه تجارت‌جهانی وارد شدند، ایران موفق شده بخشی از کاهش تجارت خود با گروه 7 را با افزایش مبادلات با کشورهایی همچون چین، روسیه و هند جبران کند، اما واقعیت این است که با در نظر گرفتن تغییرات قابل‌توجه در تجارت جهانی جایگزینی کامل کشورهای گروه 7 امکان‌پذیر نیست.
در بیشتر سال‌های گذشته نسبت ده‌درصدی صادرات ایران به کشورهای گروه 7 به واردات ایران از این کشورها حفظ شده‌است. حتی در کم‌‌‌‌‌رونق‌‌‌‌‌ترین سال‌های تجارت ایران و گروه 7، کشورهای این گروه بین 4 تا 8میلیارد دلار به ایران صادرات داشته‌‌‌‌‌اند؛ در مقابل تحریم‌ها باعث شده است که ایران مهم‌ترین بازارهای جهان را به‌مرور از دست بدهد. بازارهایی که ایران می‌توانست به آنها صادرات با ارزش‌افزوده بالاتر و با قیمت بیشتری داشته‌باشد. آمارهای واردات به روشنی بیانگر آن است که حذف تولیدات کشورهای صنعتی از بازار ایران امکان‌پذیر نیست و تحریم‌ها تنها باعث شده است که کالاهای ایرانی راه سخت‌‌‌‌‌تری برای ورود به بازارهای جهانی داشته باشند.
متاسفانه در سطح سیاستگذاری همچنان با این خطای شناختی مواجه هستیم که می‌توان بدون‌توجه به 30درصد از اقتصاد جهان همچنان در تجارت‌جهانی نقش‌آفرینی کرد، درحالی‌که بقیه کشورها، حتی کشورهایی که ایران با آنها رابطه سیاسی نزدیکی دارد، بین ایران و مهم‌ترین قدرت‌های اقتصاد جهانی مشخصا اولویت را به کشورهایی که در نقشه تجارت اهمیت بیشتری دارند خواهند داد. ادامه‌دادن به سیاستگذاری بر اساس این خطای شناختی باعث خواهد شد تمرکز تجارت ایران بیشتر شده، قدرت چانه‌زنی در عرصه سیاست خارجی افزایش‌یافته و در نتیجه کشور با خطرات متعددی روبه‌رو شود که جبران اثرات آن ممکن است دهه‌‌‌‌‌ها زمان ببرد. لازم است در عین تلاش برای همکاری با کشورهای شرقی و شرکای جدید در منطقه خاورمیانه، آفریقا و آمریکای‌جنوبی مذاکره برای لغو تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را در دستور کار قرار داد تا علاوه‌بر ورود کالاهای گروه7 به ایران، امکان صادرات کالاهای ایرانی نیز فراهم شود.
