در نشست «انجمن دیپلماسی ایران» مطرح شد
اروپا به دنبال استقلال انرژی
تغییر مناسبات انرژی در ۲۰۲۳
مناسبات انرژی دنیا در حال تغییر‌است اما توپ در زمین کیست؟ یکی از کارشناسان انرژی می‌گوید غرب تا استقلال از سوختهای فسیلی راه بسیار درازی دارد و کاهش رشد اقتصادی جهان شرایط را سخت‌‌‌‌‌تر کرده‌است؛ این در حالی‌است که کشورهای اروپایی در سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری قابل‌‌‌‌‌توجهی در بخش انرژیهای تجدیدپذیر داشته‌اند. «انجمن دیپلماسی ایران» در نود و هفتمین نشست آنلاین خود به «تحولات بازار انرژی در سال2022 و پیش‌بینی آن در سال2023» پرداخت. در این نشست که با مدیریت سمیه مردانه مدرس دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امورخارجه برگزار شد، حجت‌‌‌‌‌الله غنیمی‌‌‌‌‌فرد عضو بازنشسته هیات‌علمی دانشگاه صنعت نفت با بررسی عرضه و تقاضای بازار جهانی در سال2022 به پیش‌بینی مناسبات صنعت انرژی دنیا در سال2023 پرداخت. به عقیده این کارشناس انرژی رونق بازار نفت در گرو رشد اقتصاد جهانی‌است؛ درحالی که آمارها و پیش‌بینی‌‌‌‌‌ها از کاهش آن حکایت دارند.
2022 سال‌سخت صنعت نفت
حجت‌‌‌‌‌الله غنیمی‌‌‌‌‌فرد، عضو بازنشسته هیات‌علمی دانشگاه صنعت نفت به تحولاتی که در سال‌گذشته بازار نفت را متاثر کرده پرداخت. او با بیان اینکه بازار نفت همیشه از رخدادهای سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی متاثر بوده، گفت: برخلاف انتظار سال2022 سال‌سختی برای بازار نفت بود. کشورها در حال بازسازی اقتصادی پس از قرنطینه کووید بودند و کشورهای تولیدکننده در حال برنامه‌‌‌‌‌ریزی برای ایجاد تقاضا، اما حمله نظامی روسیه به اوکراین همه مناسبات را تغییر داد. غنیمی‌‌‌‌‌فرد با یادآوری تغییر معادلات روسیه و اتحادیه اروپا و اعمال سقف قیمتی بر نفت روسیه، به بررسی جایگاه پرچم‌‌‌‌‌دار نفت این کشور در بازار جهانی پرداخت. او گفت: نفت اورال روسیه بیشترین تقاضا را در اروپا دارد زیرا علاوه‌بر اینکه از‌استانداردهای انرژی این قاره برخوردار‌است، زیرساخت‌های انتقال آن فراهم‌است. نفت اورال روسیه مخلوطی از انواع نفت سبک و سنگین‌است، به‌گونه‌ای که از نفت سبک بازار که تاپیس (نفت مالزی) است سنگین‌‌‌‌‌تر‌است اما از نفت‌خام ایران سبک‌‌‌‌‌تر و کم گوگردتر‌است.
لازم به ذکر‌است به نفتی که بیشتر از 5/ 0درصد گوگرد در هر بشکه داشته‌‌‌‌‌باشد نفت‌شیرین می‌گویند و به نفتی که چگالی بالا داشته‌‌‌‌‌باشد که به سخت‌‌‌‌‌تر‌شدن فرآیند‌استخراج می‌‌‌‌‌انجامد، نفت سنگین می‌گویند. برای مثال در بین شاخص‌های جهانی بازار، نفت مالزی با نام تجاری تاپیس با 04/ 0درصد گوگرد در هربشکه شیرین‌‌‌‌‌ترین نوع‌است که مرجع قیمت‌گذاری کشور‌استرالیا‌است. برنت که شاخص نفت اروپای شمالی‌است همراه با نفت‌خام آمریکا در دسته شیرین و سبک قرار می‌گیرند. البته نفت عربستان و دبی و همینطور نفت ایران سنگین‌است که معمولا نوع تعدیل‌‌‌‌‌شده آن روانه بازار می‌شود. به‌‌‌‌‌همین سبب باتوجه به‌خصوصیات سبکی و سنگینی آن رقیب اصلی نفت ایران در بازار اروپا‌است. غنیمی‌‌‌‌‌فرد با یادآوری صعود قیمت نفت در روزهای ابتدایی حمله روسیه به اوکراین گفت: قیمت‌ها در بازار تعدیل شد اما به‌‌‌‌‌طور متوسط هر بشکه نفت‌برنت 99دلار، نفت‌خام آمریکا 94دلار، تاپیس112دلار و نفت پرچم‌‌‌‌‌دار عربستان و دبی 54/ 78دلار در سال2022 معامله شد.
او با ارجاع به نمودار موجود در گزارش از رشد اقتصادی جهانی و ذکر این نکته که رشد اقتصاد جهانی با تقاضای نفت رابطه مستقیم دارد، گفت: رشد جهانی در سال‌گذشته میلادی 8/ 2درصد بوده‌‌‌‌‌است در حالی‌که پیش‌بینی‌شده بود این عدد روی 2/ 4درصد ثبت شود. برخلاف سال‌های 2021 و 2022 که دنیا توانست متوسط رشد اقتصادی 4درصدی را حفظ کند و در 2022 نتوانست به پیش‌بینی برسد. غنیمی‌‌‌‌‌فرد گفت: اقتصاد دنیا با مشکلاتی روبه‌‌‌‌‌رو‌است و عمده مسائل صنعت نفت دنیا درگیر دو موضوع‌است: سوال اول چگونگی روند رشد اقتصادی جهانی‌است و سوال دوم چگونگی میزان عرضه و تقاضا. او با اشاره به کاهش تولید نفت در سال2022 گفت: سیاست‌های سختگیرانه‌‌‌‌‌ای که در چین برای مهار شیوع کووید انجام شد، روی روند نمودار رشد اقتصادی دنیا تاثیر قابل‌‌‌‌‌توجهی گذاشت، درصورتی‌که هم سمت عرضه و هم سمت تقاضا منتظر بهبود فضای بازار بودند.
رشد اقتصادی معکوس در 2023
او با تکیه بر اطلاعاتی منتشرشده از سوی اوپک گفت: پیش‌بینی می‌شود رشد اقتصادی دنیا در سال2023 هم مثل سال‌گذشته در ریل پیش‌بینی‌‌‌‌‌ها قرار نگیرد. برای مثال کشورهای اروپایی در نیمه اول سال2022 رشد اقتصادی خوبی داشتند اما در نیمه دوم این روند نه‌تنها متوقف شد، بلکه روندی معکوس و منفی طی کرد. پیش‌بینی کاهش رشد اقتصادی در 2023 در اطلاعات اوپک هم آمده‌است. براساس این اطلاعات رشد اقتصادی دنیا در سال‌گذشته میلادی 8/ 2درصد بوده و پیش‌بینی برای 2023، 5/ 2درصد است. همچنین رشد تولید ناخالص اروپا برای 2022، 3درصد بوده که برای 2023 کمتر از حدود 3/ 0درصد پیش‌بینی شده‌‌‌‌‌است. این درحالی‌است همان‌طور که نمودار نشان می‌دهد پیش‌بینی می‌شود رشد اقتصادی کشورهای آسیایی و مخصوصا چین در 2023 روند مثبتی داشته‌‌‌‌‌باشد.
او با بیان اینکه تقاضا در سال‌گذشته میلادی روزانه 103میلیون بشکه بوده در حالی‌که پیش‌بینی 2023 حدود 101میلیون بشکه‌است، گفت: با بررسی پیش‌بینی تولید و همچنین تقاضا در سال2023 می‌توان تصویر روشن‌‌‌‌‌تری از کاهش رشد اقتصادی جهان دریافت کرد. غنیمی‌‌‌‌‌فرد گفت: در افزایش اصطکاکی که بین اوپک و آمریکا و اروپا ایجاد شد، اوپک به کاهش تولید روزانه 2میلیون بشکه‌‌‌‌‌ای دست زد و باتوجه به تقاضای پایین سال2023، کاهش تولید بیشتر کشورهای عضو اوپک برای حمایت از قیمت‌ها دور از تصور نیست.
او با یادآوری نقش ذخایر‌استراتژیک آمریکا در کاهش قیمت‌های بازار نفت گفت:استفاده کامل از ذخایر راهبردی و بازرگانی اصلا منطقی نیست. به گفته منابع غربی این ذخایر در مجموع می‌تواند 107 روز صنایع و خانوارهای اروپایی را گرم نگه دارد. از طرفی آمریکا در سال‌گذشته با برداشت تاریخی از ذخایر‌استراتژیک و راهبردی در پی ایجاد تعادل در بازار نفت بود، اقدامی که از پشتیبانی برخی از کارشناسان انرژی آمریکا برخوردار نبود. این‌استاد بازنشسته دانشگاه با بیان اینکه نوسان بازار گاز هم از مناسبات ذکرشده بازار انرژی متاثر می‌شود گفت: بهای هر MMBtu در اوایل زمستان 2022 بیشتر از 7دلار بود که در حال‌حاضر به 5/ 3دلار رسیده‌‌‌‌‌است.
سیاست دوگانه اروپایی
غنیمی‌‌‌‌‌فرد با پیش‌کشیدن سیاست اروپا در قبال آمریکا گفت: خانم آنگلا مرکل از صدراعظم فعلی؛ اولاتف شولتز مستقل‌‌‌‌‌تر بود. آمریکایی‌‌‌‌‌ها و حتی لهستان و اوکراین با خط لوله نورداستریم2 که قرار بود از شمال اروپا به آلمان برسد خشنود نبودند، با این‌حال در زمان صدراعظمی مرکل این پروژه جلو رفت تا زمان ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ که برای شرکت‌های درگیر در این پروژه تحریم‌هایی را درنظر گرفت. باوجود اینکه در زمان مرکل عملا مراحل عملیاتی این پروژه به پایان رسیده‌‌‌‌‌بود و شرکتی آلمانی رگولاتوری را به عهده گرفت ولی با سیاست‌های منعطفانه شولتز در‌برابر آمریکا این قدم برداشته‌‌‌‌‌نشد. مرکل تصمیم گرفت این موضوع را خبری نکند و فقط تحریم یک شرکت سوئیسی منتشر شد.
او افزود: با انتخاب جو بایدن به ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده آمریکا، وزیر امورخارجه این کشور صراحتا اعلام کرد که از این تحریم‌ها پشتیبانی نمی‌کند اما پس از حمله روسیه به خاک اوکراین عملا برای هر اقدامی دیر شده‌‌‌‌‌بود. شرکت آلمانی درگیر این پروژه در این بین آنقدر ضررهای مالی متحمل شد که با کمک دولت آلمان به‌کار خود ادامه داد. این کمک‌ها به میزانی زیاد بود که این شرکت ملی شد البته به شرطی که در آینده دوباره به بخش‌خصوصی برگردد. او با بیان اینکه آمریکا از‌استقلال انرژی اروپا خشنود نمی‌شود گفت: آمریکا از کشوری واردکننده به یکی از صادرکننده‌‌‌‌‌های صنعت انرژی از قبیل نفت‌خام و گاز مایع طبیعی (ال‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌جی) تبدیل شده‌‌‌‌‌است. آیا سرمایه‌گذاری‌های آمریکا در بخش ال‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌جی مربوط به روزهای گذشته‌‌‌‌‌‌است؟
غنیمی‌‌‌‌‌فرد به پاسخ سوال پرداخت: قاعدتا جواب منفی‌است. به‌‌‌‌‌نظر می‌رسد ایالات‌متحده آمریکا برای کنترل ال‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌جی که به اروپا فرستاده می‌شود برنامه‌‌‌‌‌ریزی کرده‌‌‌‌‌بود و هدف دیگر یعنی بایکوت صادرات نفت روسیه را به اروپا برون‌‌‌‌‌سپاری کرد. روسیه هم رو دست خورد، وارد بازی شد و ادامه داد. این عضو هیات‌علمی دانشگاه صنعت نفت با اشاره به تحریم‌های گروه هفت و اتحادیه اروپا بر نفت روسیه گفت: غربی‌‌‌‌‌ها از اوایل 2022 به‌‌‌‌‌دنبال تعیین سقف قیمتی برای نفت روسیه بودند که به تحریم‌های اخیر منجر شد. این تحریم‌ها واردات هرنوع نفت روسیه که بیشتر از هر بشکه 60دلار خریداری‌شده را مورد هدف قرار داده‌‌‌‌‌است و شرکت‌هایی که خدمات بیمه‌‌‌‌‌ای به نفتکش‌ها ارائه می‌دهند را به‌عنوان بازوی عملیاتی تعریف کردهاند، با این‌حال در همین مدت صادرات گازوئیل روسیه بیشتر شد.
غنیمی‌‌‌‌‌فرد گفت: میزان ال‌‌‌‌‌ان‌‌‌‌‌جی وارداتی به اروپا به میزانی بود که تانکرهای حاوی آن در صف تخلیه قرارگرفتند و همین امر باعث کاهش بهای گاز در بازارهای اروپا و آمریکا شد؛ این در حالی‌است که دولت‌های اروپایی برای خانوارها کمک‌های دولتی درنظر گرفتند. وزرای انرژی برای مصرف گاز هم سقف درنظر گرفتند و طرح‌های تشویقی برای مصرف بهینه تعریف کردند. در همین حین که بهای گاز روند صعودی داشت، کشورهای دیگر به صادرات گاز خود به اروپا نظم دادند زیرا حاصل نوسان بازار گاز در اوایل زمستان تورم سهمگین در اروپا بود. برای مثال نرخ تورم در آلمان و آمریکا به ترتیب 10درصد و 5/ 7درصد بود و نرخ بهره هم در حال افزایش. در چنین وضعیتی‌استقراض از بانک‌ها کم شود که هزینه‌‌‌‌‌ها پایین بیاید؛ بنابراین رشد اقتصادی هم کاهش خواهد یافت.
غنیمی‌‌‌‌‌فرد در پاسخ به سوال خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» مبنی‌بر اینکه برخی از داده‌ها از فروش نفت اورال‌روسیه به قیمت بشکه‌‌‌‌‌ای 40دلار که نصف بهای برنت‌است، در حوزه دریای بالتیک حکایت دارند، به‌‌‌‌‌نظر تحریم‌های اروپایی کارساز بودند. نظر شما در این‌باره چیست؟ گفت: همانگونه که صنعت نفت ایران در تحریم‌ها بازارهای تازه‌‌‌‌‌ای پیدا کرد، روسیه هم می‌تواند بازارهای تازه‌‌‌‌‌ای برای اورال پیدا کند. البته در این میان برخی از بازارها هم از بین می‌رود، ولی روی هم رفته روسیه می‌تواند با جابه‌جایی بازارها، نفت خود را به بهایی منطقی بفروشد.
او با اشاره به اینکه صنعت انرژی اروپا در شرایط مساعدی نیست گفت: زغال‌سنگی که قرار بود از سبد مصرفی نیرگاه‌‌‌‌‌های برق حذف شود به علت افزایش بهای شدید نفت و گاز دوباره در سبد آنها قرار گرفت. همچنین کاهش میزان سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز به معنای افزایش بهای انرژی در سال‌های آینده‌است. در عین‌حال به‌‌‌‌‌سبب تغییرات اقلیمی و سوق نقشه‌‌‌‌‌راه صنایعی مثل ماشین‌‌‌‌‌سازی به سمت برق، مناسبات صنعت انرژی دنیا در حال تغییر‌است.
تلاش برای حفظ جایگاه در بازار
غنیمی‌‌‌‌‌فرد با اشاره به تلاش کشورهای حوزه خلیج‌‌‌‌‌فارس برای حفظ جایگاه خود در بازار انرژی آینده گفت: برای مثال هیدروژن نوعی‌ازانرژی‌است که بسیاری از کشورها روی آن سرمایه‌گذاری کردهاند. این انرژی از زغال‌سنگ هم قابل‌استخراج‌است و کشورهای استرالیا و ژاپن در این حوزه طلایه‌‌‌‌‌دار هستند، اما به‌‌‌‌‌سبب اینکه این انرژی باید در دمای منفی 360 درجه سانتیگراد نگهداری شود، جابه‌جایی آن سخت‌است. کشورهای اطراف هم برای قدم برداشتن در این حوزه با آلمان مذاکراتی داشتند و قراردادهایی امضا کردند؛ این در حالی‌است که سال‌گذشته در این حوزه وارد نشده‌‌‌‌‌بودند. به بیان دیگر اگر در آینده تقاضای سوختهای فسیلی فروکش کند کشورهای عربی بازهم صادرکننده انرژی خواهند بود. او با بیان اینکه برق در آینده محرک اقتصادی‌است گفت: آیا همه این مناسبات بر سر انرژیهای تازه نیست؟ دقت داشته‌‌‌‌‌باشید برای خروج انرژیهای فسیلی از بازار باید انرژیهای تازه اقتصادی معرفی شوند. باتوجه به اینکه برق در آینده محرک اقتصادی‌است می‌توان روی هیدروژن به‌عنوان خوراک نیروگاه‌‌‌‌‌ها حساب ویژه‌‌‌‌‌ای باز کرد.
غنیمی‌‌‌‌‌فرد در واکنش به سوال خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» مبنی‌بر اینکه آیا عرضه‌‌‌‌‌کننده‌‌‌‌‌های تازه‌‌‌‌‌ای مثل نروژ و برخی از کشورهای آمریکای‌جنوبی می‌توانند مناسبات بازار را تغییر دهند، پاسخ داد: برای نروژی‌‌‌‌‌ها صادرات به اروپا بسیار راحت‌‌‌‌‌تر‌است تا بازار آسیا. باتوجه به اینکه 60درصد از نفت ایران و همچنین میزان قابل‌‌‌‌‌توجهی از نفت کشورهای عربی به بازار آسیا می‌رود بعید می‌دانم بتوانند مشکل رقابتی ایجاد کنند.
