فضای غیررقابتی چه بر سر پلتفرمها آورده است؟
بازار سفارش آنلاین غذا چشمانتظار انحصارزدایی
موج اعتراض در بازار غیررقابتی
آخر مهر ماه امسال بود که شکایت زودکس از اسنپفود، زمزمه‌‌‌ها درباره انحصارگرایی در بازار سفارش آنلاین غذا را تبدیل به موجی اعتراضی در این زمینه کرد؛ شکایتی که بنا به گفته بابک هوشمند، مدیرعامل زودکس، در نشست خبری موسسه مطالعات توسعه و رقابت، هنوز در شورای رقابت در دست بررسی است و با گذشت بیش از یک ماه رای قطعی درباره آن منتشر نشده. پس از مدتی دیگر بازیگر بازار سفارش آنلاین غذا شکایتی از انحصارگرایی اسنپفود در شورای رقابت به ثبت رساند و این ماجرا وارد بعد جدی‌‌‌تری شد. اظهارات فعالان این پلتفرم نشان می‌‌‌دهد قراردادهای انحصاری اسنپفود با رستوران‌‌‌های زنجیره‌‌‌ای و پرفروش، به ویژه در شهر تهران، بازار آنها را کساد کرده است.
در متن این شکایت مطرح شد که اسنپفود در قراردادهای خود بندهایی را اعمال می‌‌‌کند که باعث می‌‌‌شود انحصار بازار در اختیار این شرکت باشد. مدیرعامل زودکس در خصوص سایه‌‌‌افکنی اسنپفود بر بازار این پلتفرم در این نشست گفت: «سال گذشته که زودکس فعالیت خود را در شهرهای بزرگ‌تری کلید زد، متوجه شد رقیب احساس کرده است ما می‌‌‌تو‌‌‌انیم سهم بیشتری از بازار را بگیریم و مانع‌‌‌تراشی کرد. پاشنه آشیل کسب‌‌‌وکارهای این حوزه، رستورانها هستند. وقتی فروشنده نداشته باشید و نتوانید با رستوران‌‌‌های پرفروش قرارداد ببندید، خیلی سخت می‌‌‌توانید از بازار سهم بگیرید. از آذر سال گذشته رفتارهای انحصارطلبانه شروع شد و با بسیاری از عرضه‌‌‌کنندگان ما قراردادهایی بسته شد که به آنها اجازه نمی‌‌‌داد با پلتفرم دیگری قرارداد ببندند. چنین فشارهایی در سال ۱۴۰۲ کمتر بود، اما امسال شدت گرفته و زودکس ۲۰۰ فروشنده خود را که با هزینه بالایی جذب کرده، از دست داده است. اگر رای به نفع اسنپفود داده شود، اتفاق خوشایندی برای استارت‌آپ‌‌‌ها در ایران نخواهد بود. از سوی دیگر، این تصمیم می‌‌‌تواند باعث مهاجرت استارت‌آپ‌‌‌ها و از بین رفتن اشتغال شود.»
برخی از فعالان این حوزه معتقد هستند انحصارطلبی اسنپفود در بازار سفارش آنلاین غذا تنها مربوط به امسال و سال گذشته نیست و از زمان شکل‌‌‌گیری این پلتفرم وجود داشته است؛ رفتارهایی که به نظر می‌‌‌رسد بعد از شکایت چیلیوری در سال ۱۳۹۸ سمت و سوی متفاوتی به خود گرفته است. محمدمهدی جعفریان، مدیرعامل موسسه مطالعات توسعه و رقابت، دیگر سخنران این نشست بود که درباره شکایت چیلیوری و مکانیزم قراردادهای اختصاصی اسنپفود گفت: «به نظر می‌‌‌رسد اسنپفود بعد از شکایت چیلیوری در سال ۱۳۹۸ تغییرات زیرکانه‌‌‌ای در قرارداد داده است. اسنپفود دو نوع قرارداد عادی و اختصاصی دارد؛ در قراردادهای عادی رستورانها می‌‌‌توانند با پلتفرم‌‌‌های دیگر همکاری کنند، اما در قراردادهای اختصاصی امتیازهای ویژه‌‌‌ای به رستورانها داده می‌‌‌شود که شامل ۱.۵ برابر کردن امتیاز عملکرد کلی و نمایش در جایگاه بالاتر و فروش بیشتر، تخفیف ۲ یا ۳ درصدی روی کمیسیون و هدایای مالی، تبلیغاتی و برندینگ است. برابر کردن امتیاز عملکرد کلی در قراردادهای اختصاصی، مصداق اظهارات گمراه‌‌‌کننده و نوعی تخلف برشمرده می‌‌‌شود.»
پاشنه آشیل پلتفرم‌‌‌های سفارش غذا
در واقع ماجرای اعتراض به انحصارگرایی در بازار سفارش آنلاین غذا از سال ۹۸ شکل گرفت؛ زمانی که چیلیوری از اسنپفود به دلیل رفتار غیررقابتی به شورای رقابت شکایت کرد. در پرونده این شرکت، شورای رقابت همکاری رستورانها با شرکت‌‌‌های رقیب را که باعث لغو قرارداد یا جریمه قابل‌‌‌‌‌‌‌‌‌توجه از سوی اسنپفود می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شد، مصداقی از محدود کردن معاملات با رقیب در قسمت ۲ در بند «الف» ماده ۴۵ تشخیص داده بود. در نهایت اما این رای شورای رقابت در دیوان عدالت اداری نقض و در نتیجه شرکت چیلیوری مجبور به خروج از بازار شد.
فعالان این بازار معتقدند بندهایی که در قراردادهای اسنپفود وجود دارد تنها در برخی موارد آنها را پایبند به ادامه فعالیت با این پلتفرم می‌‌‌کند، اما در اکثر مواقع نیز شرایطی برای رستوران فراهم می‌‌‌کند که تعهد به بندهای قرارداد نفع بیشتری برای آنها به همراه دارد. جعفریان در این باره توضیح داد پس از امضای این قراردادها، خروج از آنها به‌‌‌راحتی ممکن نیست و رستورانها باید جریمه قابل‌‌‌توجهی بپردازند. او گفت: «طبق قراردادهایی که ما دیدیم، این جریمه از ۵۰۰ میلیون تومان شروع می‌‌‌شود و به چند میلیارد تومان هم می‌‌‌رسد. این نوع قراردادها و قفل کردن فروشنده‌‌‌ها برای ورود رقبای جدید به بازار مانع ایجاد می‌‌‌کند و این رقبا هر چقدر هم نوآور و خلاق باشند، نمی‌‌‌توانند وارد این بازار شوند. هدف شکایت زودکس را می‌‌‌توان توقف رویه و اصلاح بندهای قرارداد دانست.»
در ادامه مدیرعامل موسسه مطالعات توسعه و رقابت به اهمیت سرعت در رسیدگی به پرونده‌‌‌های این‌چنینی اشاره کرد و آن را یکی از نقاط ضعف نهادهای مرجع رسیدگی دانست و گفت: «در بازارهای پلتفرمی سرعت رسیدگی به پرونده باید بالا باشد و اکنون آن‌‌‌طور که انتظار می‌‌‌رود این سرعت بالا نیست. شاید بتوان یکی از دلایل این کندی سرعت را وقت خریدن اسنپفود دانست.» کارشناسان و فعالان این حوزه که با انحصارگرایی مخالف هستند می‌‌‌گویند قرارداد انحصاری با رستوران‌‌‌های زنجیره‌‌‌ای و فروشندگان بزرگ یکی از اصلی‌‌‌ترین ضربه‌‌‌هایی است که اسنپفود می‌‌‌تواند به رقیبان خود وارد کند، زیرا این رستورانها روزانه به درخواست مشتریان بی‌‌‌شماری رسیدگی می‌‌‌کنند و در نتیجه نبود آنها در لیست رستوران‌‌‌های یک پلتفرم باعث کوچ نهایی آنها به اسنپفود خواهد شد.
رفتارهای انحصاری موضوعی است که در حال حاضر در تمام کشورهای دنیا به دغدغه کسب‌‌‌وکارهای آنلاین تبدیل شده. درست به همین دلیل هم اکنون در بسیاری از کشورهای دنیا قوانینی برای مقابله با آن طرح‌‌‌ریزی شده است. فعالان بازار سفارش آنلاین غذا در ایران نیز از مدت‌‌‌ها پیش به وجود انحصار در این بازار معترض بوده‌‌‌اند و حالا از ابتدای آبان ماه این اعتراض شکل جدی‌‌‌تری پیدا کرده است. با این اوصاف حالا رای نهایی شورای رقابت می‌‌‌تواند سرنوشت پلتفرم‌‌‌های سفارش آنلاین غذا و این بازار را تعیین کند. در همین راستا، پلتفرم‌‌‌های معترض انتظار دارند که این رای به نفع ایجاد تعادلی نسبی در این بازار صادر شود.
