اشاره: دکتر فریدون مجلسی، دانش‌آموخته رشته حقوق و علوم سیاسی و از دیپلمات‌های اسبق ایران و نویسنده کتاب «چهره‌ها» است. او در نشست مشروطیت که ۱۴ مرداد ۱۳۹۸ در خانه اندیشمندان علوم‌انسانی برگزار شد درخصوص موضوع «حکومت قانون» به سخنرانی پرداخت که بخشی از متن آن را در اینجا می‌خوانید:

میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی یکی از مهم‏ترین روشنفکران عصر قاجار است. اهمیت اندیشه‏های میرزا عبدالرحیم، در مفاهیمی است که در نوشته‏هایش به کار می‏برد. آزادی، قانون و ناسیونالیسم، مهم‏ترین مفاهیمی هستند که اساس اندیشه او را تشکیل می‏دهند. این سه مفهوم هنوز هم از اصلی‏ترین مفاهیمی هستند که در جامعه ایرانی بر سرشان توافق وجود ندارد و همه از آن دم می‏زنند و به راستی تعریفی از آن برای زمانه خود ارائه نشده است؛ ولی می‏توان گفت نخستین تلاش‏های در خور توجه برای تعریف مفاهیمی اساسی چون «آزادی» و «قانون» را باید در نوشته‏های میرزا عبدالرحیم طالبوف یافت که با روشن‏بینی و تلاش عمیقی سعی در ارائه درک درستی از این مفاهیم دارد، اگرچه ممکن است در برخی موارد به خطا رفته باشد، ولی، باید توجه داشت که در روزگاری که کمتر تجربه‏ای در تعریف مفاهیم نوینی چون آزادی و قانون وجود دارد، تلاش کسانی چون طالبوف بسیار ارزشمند و در خور توجه است.

جنبش مشروطه ایران یکی از نخستین خیزش‌های مردم سرزمین‌های شرق در راه ایجاد اصلاحات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و تغییر مناسبات حاکم بر کشور بود. منافع استعماری انگلیس در ایران و دیگر کشورهای منطقه ایجاب می‌کرد که تحولات ایران را که به‌صورت جنبش مشروطه‌خواهی بروز کرده بود، با دقت زیرنظر داشته و مورد بررسی قرار داده و تا حد ممکن به این حرکت در راستای منافع خویش، سمت و سو دهند. روزنامه‌های انگلیسی «تایمز» و «دیلی‌گرافیک» نیز با نوشتن مقالاتی به بازنمایی و تحلیل رخدادهای ایران می‌پرداختند که در اینجا به گوشه‌ای از مطالب آنها اشاره خواهد شد.

در بررسی چرایی مخالفت شیخ‌فضل‌‌الله نوری با مشروطیت، شماری از پژوهشگران تلاش کرده تا بر مبانی مشترک فقهی و نظری شیخ و علمای مقیم نجف که طرفدار مشروطه بودند، تاکید گذارند و از کنار بعضی اختلافات در نحوه برداشت‌ها از این منابع مشترک اندیشه درگذرند.

درباره فضای آزادی که پس از مشروطه در اصفهان برقرار شد باید بگوییم اصفهان آن عصر از فضای فرهنگی بسیار غنی‌ای برخوردار بود. چنان‌که در مشروطه اول در این شهر ۱۰ هفته‌نامه (الجناب، انجمن مقدس ملی اصفهان، جهاد اکبر، فرج بعد از شدت که به انجمن بلدیه اصفهان تغییر نام داد، انجمن بلدیه، اصفهان، نقش‌جهان، نامه حقیقت، ناقور و گنجینه‌انصار) منتشر می‌شدند. در مشروطه دوم، دوره‌ای که بعد از فتح شهر آغاز می‌شود، نیز ۷ هفته‌نامه (زاینده‌رود، انجمن‌اصفهان، جهاداکبر، عروه‌الوثقی، ناقور، کشکول و پروانه) به چاپ می‌رسیدند. این هفته‌نامه‌ها بعضی عمری کوتاه و بعضی عمری چند ساله داشتند. اما تاثیر آنها چندان بود که پیام مشروطیت از زبان و قلم صاحبان فکر روی کاغذ آمده و به گوش و ذهن جامعه مخاطب برسد.

در دوره دکتر مصدق، زمانی که اقتصاد کشور با تحریم شدید نفت مواجه بود، او بهترین روش را به منظور حل آن بحران انتخاب کرد. در واقع مصدق توانست اقتصاد بدون نفت را با درآمد مالیاتی، سرپا نگه دارد و به‌رغم همه سختی‌هایی که با آنها مواجهه بود، چرخ‌های اقتصاد ایران را به چرخش درآورد.

در دوره ناصرالدین‌شاه مناسباتی که جامعه در سطح خرد یا کلان با‌شاه بر قرار می‌کند، از حالت نمادین و اسطوره‌ای خارج شد.‌شاه دیگر یک پیکر حماسی و مقدس نبود که یک تصویر از او به مثابه تصویری روحانی در تعداد زیاد و درحالتی استعاری و رمانتیک‌گونه تکثیر شود، چنانچه در دوره فتحعلی‌شاه سنت تصویری محدود به چهره‌ای آرمانی و زیبا از‌شاه و درباریان و چهره‌ای استعاری و جنسی از زنان بود. امر روزمره یا پیش‌پاافتاده در این سنت تصویری چندان جایی نداشت و نمی‌توانست مشاهده، توصیف و به مثابه یک تصویر بازنمایی شود. اما چیزی در حدود بیست سال بعد، تصویر ناصرالدین‌شاه تصویری نسبتا واقعی و ملموس شد.

محمدحسین میرزاحسین نائینی، مجتهد بزرگ شیعه و از رهبران انقلاب مشروطه ۲۳ مرداد ۱۳۱۵ ه.ش در نجف چشم بر جهان فروبست. مشهورترین کتاب او که اثری تعیین‌کننده بر جریان فکری و فقهی مشروطه داشته است «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» است.

تنبیه‌الامه، یک سال و نیم بعد از انقلاب مشروطه و بعد از به توپ بسته‌شدن مجلس نوشته شد و اولین‌بار بود که یک متفکر بزرگ شیعه که نام و نشان و اثر زیادی در حوزه‌های علمیه دارد، دست به چنین کاری می‌زد. در این کتاب، فقیهی برجسته و متفکری اصولی، تبیینی از دولت مدرن و دولت ملی ارائه کرده و درباره دولتی که مبتنی بر مرزهای ملی، قوانین موضوعه، نظام انتخابات و حقوق عمومی است سخن گفته است.

تحولی که یکصد سال پیش به نام نهضت مشروطیت در کشورمان رخ داد، از آن‌رو در خور اهمیت است که طبقات عامه مردم، برای نخستین‌بار در تاریخ این خاک کهن، در ساختار قدرت جایی پیدا کرده و توانستند پس از وادار کردن حاکمیت به پذیرش خواسته‌شان و امضای فرمان مشروطیت، با تاسیس مجلس شورای ملی، انجمن‌های ایالتی و ولایتی و تصویب قانون اساسی بر این دستاورد مهر قانونی و ماندگاری بزنند. هنر و ارزش مشروطیت در آن بود که پس از قرن‌ها، چند صباحی هرم قدرت را در این کشور وارونه کرد به‌طوری که نمایندگان مردم از وزرا و حکام و حتی خود شاه حساب پس می‌کشیدند و گاه آنها را از کرسی قدرت، با رای خود، به زیر می‌آوردند. آن روز بنیان‌های مشروطیت چنان محکم ریخته شد که در طول یک قرن پس از آن، هیچ حاکمی در ایران، حتی مستبدترینشان، نتوانست اعلام کند که دیگر مجلس شورا نباشد.

در آستانه انقلاب مشروطه، نظام زمین‌داری در جهت رشد املاک خصوصی و اربابی پیش رفت. سوال اینجاست که انقلاب مشروطه چه تاثیری بر این روند گذاشته است؟ در این خصوص، ترکیب طبقاتی نمایندگان مجلس اول (۱۹۰۶ تا ۱۹۰۸ م) و ماهیت مذاکرات آنان می‌تواند رویکرد دولت مشروطه را به مساله زمین‌داری آشکار کند.

تشکیل مجلس و پذیرش نوعی نظام پارلمانی از سوی مظفرالدین شاه از جمله نتیجه‌های انقلاب مشروطیت ایران بود. این مجلس که در نخستین فرمان صادر شده در تشکیل آن (۱۴ جمادی الثانی ۱۳۲۴) نام ویژه‌ای نداشت در فرمان بعدی(یعنی ۱۶ جمادی الثانی) عنوان «مجلس شورای اسلامی» یافت و در آخرین فرمان که به فاصله چهار روز از نخستین آنها صادر شد، «مجلس شورای ملی» نام گرفت. انگیزه‌های سیاسی ناشی از بدبینی مشروطه‌خواهان به دولتمردان از یک‌سو و ترس از تنگ‌نظران به سبب مصادره به مطلوب نام مجلس که به نادیده گرفتن حقوق ملت و آزادی آنها می‌انجامید از سوی دیگر، نشان از علت تبدیل فرمان‌ها و نام‌گذاری‌های مختلف آن دارد. به نظر می‌رسد برای فهم دلیل تبدیل نام مجلس باید به هویت شناسی نیروهای موثر در رویدادهای انقلاب مشروطیت پرداخت و با شناخت میزان تاثیرگذاری آنها، برون داد تغییر نام مجلس را ارزیابی کرد.

جمشید آموزگار ۱۶ مردادماه ۱۳۵۶ به مقام نخست‌وزیری منصوب شد و به این ترتیب سیزده سال نخست‌وزیری امیرعباس هویدا پایان یافت. آموزگار مهندس و اقتصاددان بود. او پیش از نخست‌وزیری سمت‌هایی چون وزیر کار، کشاورزی، وزیر کشور، بهداری، کارشناس بانک جهانی (رئیس مجمع سالانه این بانک در سال ۱۳۴۶) و صندوق بین‌المللی پول و رئیس دوره‌ای اوپک را در کارنامه خود داشت.