نگاهی به منشور بین‌المللی حمایت و مدیریت میراث فرهنگی زیرآب
سرمایه جهانی
منشور حاضر، میراث فرهنگی زیرآب را بخشی از میراث باستان‌شناسی می‌داند که در حال حاضر در یک محیط زیر آب قرار داشته یا قبلا در این محیط بوده و از آنجا به محل دیگری انتقال یافته است. این میراث شامل محوطه‌ها و ساختارهایی که به زیرآب فرو رفته‌اند، باقی‌مانده کشتی‌های غرق‌شده و محل وقوع این بقایا در زیرآب و بستر باستان‌شناسی و طبیعی آنها است. میراث فرهنگی زیرآب به‌واسطه ویژگی منحصربه‌فرد خود، سرمایه و ذخیره‌ای بین‌المللی است. بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی زیرآب در یک موقعیت بین‌المللی قرار گرفته و وجود آن نمایانگر تجارت و ارتباطات بین‌المللی است که کشتی‌ها و محتویات آنها در حین این تجارت و ارتباطات بین‌المللی در فاصله‌ای دور از مبدأ یا مقصد غرق می‌شوند.
باستان‌شناسی با حفاظت محیط‌زیست در ارتباط است، اگر به‌زبان مدیریت منابع سخن بگوییم، میراث فرهنگی زیرآب هم محدود و هم تجدیدناپذیر است. اگر قرار است در آینده به کمک میراث فرهنگی زیرآب، ارزش محیط‌زیست را باز شناسیم، به‌ناچار امروز باید مسوولیت فردی و جمعی تضمین استقرار بقای آن را به‌عهده بگیریم.
باستان‌شناسی فعالیتی عمومی است، همه حق دارند از گذشته برای شکل دادن به زندگی خود بهره گیرند و هر تلاشی در راستای کوتاه کردن دست انسان از این آگاهی به‌معنای نقض اراده و استقلال فردی است.
میراث فرهنگی زیرآب به تشکیل هویت کمک می‌کند و می‌تواند برای حس جمعی مردم مهم باشد. اگر در مدیریت فرهنگی زیرآب، حساسیت به خرج داده شود، خواهد توانست نقش مثبتی در ترویج و گسترش تفریحات و توریسم ایفا کند. موفقیت باستان‌شناسی مرهون تحقیق است. باستان‌شناسی آگاهی از تنوع فرهنگهای بشری در طول اعصار را افزایش می‌دهد و به پیدایش عقاید جدید و پر چالشی درباره زندگی پیشینیان می‌انجامد. این آگاهی و عقاید به فهم زندگی امروز کمک می‌کند و در نتیجه از بروز چالش‌های آینده جلوگیری خواهد کرد. بسیاری از فعالیت‌های دریایی به‌نوبه خود سودمند و مطلوبند؛ اما اگر درباره اثرات این فعالیت‌ها بر میراث فرهنگی زیرآب، از پیش اطلاع حاصل نشود، عواقب ناخوشایندی برای این میراث در پی خواهند داشت.
میراث فرهنگی زیرآب می‌تواند به‌واسطه ساخت‌وسازهایی که ساحل و بستر دریا را تغییر داده و با مسیر جریان آب، رسوبات و آلاینده‌ها را تغییر می‌دهند، مورد تهدید قرار گیرد. استخراج غیرمسوولانه ذخایر جاندار و بی‌جان نیز تهدیدی برای میراث فرهنگی زیرآب است. علاوه بر این، اشکال نامناسب دسترسی و انتقال رو به رشد «یادگارها» می‌تواند تاثیری زیان‌بار داشته باشد.
از طریق مشاوره قبلی با باستان‌شناسان و نیز اجرای پروژه‌های تعدیل می‌توان بسیاری از تهدیدهای مذکور را مرتفع کرد یا به میزان قابل ملاحظه‌ای از آنها کاست. این منشور در نظر دارد به ایجاد استاندارد بالای تخصصی باستان‌شناسی برای مقابله با این‌گونه تهدیدات بر میراث فرهنگی زیرآب، به‌شیوه‌ای سریع و موثر کمک کند.
برخی فعالیت‌های تهدیدآمیز نیز وجود دارد که به‌کلی نامطلوبند؛ چراکه به‌واسطه آنها عده معدودی سود می‌برند و عده کثیری متضرر می‌شوند.
استخراج تجاری میراث فرهنگی زیرآب به‌منظور تجارت یا واسطه‌گری، اساسا با روح حمایت و مدیریت این میراث مغایر است. هدف این منشور، تضمین روشن بودن اهداف، روش کار و نتایج پیش‌بینی‌شده همه تحقیقات است؛ به‌نحوی که هدف هر برنامه برای همه واضح و روشن باشد.
اصول بنیادین:
ـ محافظت از میراث فرهنگی زیرآب در محل وقوع آنها باید به عنوان نخستین انتخاب مدنظر قرار گیرد. ـ دسترسی عمومی به این میراث باید تشویق شود.
ـ به‌کارگیری فنون غیرمخرب، برآورد بدون دخل و تصرف و ایجاد مزاحمت نمونه‌برداری به‌جای حفاری باید ترغیب شود.
ـ تحقیقات نباید بیش از آنچه برای اهداف تعدیل یا پژوهش برنامه لازم است، بر مدیریت میراث فرهنگی زیرآب اثر سوء داشته باشد.
- در انجام تحقیقات باید از برهم زدن غیرضروری بقایای انسانی یا محوطه‌های مقدس پرهیز کرد.
- تحقیقات باید با مستندسازی کافی همراه باشد.
طرح برنامه:
قبل از انجام تحقیقات باید برنامه‌ای با لحاظ موارد زیر تهیه شود:
ـ اهداف تعدیل یا پژوهشی برنامه
ـ روش و فنون مورد استفاده
ـ پیش‌بینی بودجه
ـ زمان‌بندی به‌منظور تکمیل برنامه
ـ ترکیب، صلاحیت، مسوولیت و تجربه اعضای گروه تحقیق
ـ حفاظت مادی
ـ مدیریت و نگهداری محوطه
ـ ترتیب همکاری با موزه‌ها و سایر موسسات،
ـ مستندسازی
ـ بهداشت و ایمنی
ـ تهیه گزارش
ـ سپردن میراث فرهنگی زیرآب که در حین تحقیقات از محل برداشته شده است به آرشیو
ـ انتشار، شامل مشارکت عمومی
در صورت لزوم طرح برنامه باید اصلاح و تجدید نظر شود.
تحقیقات باید طبق طرح برنامه انجام شود. طرح برنامه باید در دسترس جامعه باستان‌شناسی قرار گیرد.
پیش‌بینی بودجه:
قبل از انجام تحقیقات باید از تامین بودجه کافی برای تکمیل همه مراحل برنامه شامل حفاظت، تهیه گزارش و انتشار، اطمینان حاصل کرد. در تنظیم طرح برنامه باید برخی برنامه‌های اضطراری را پیش‌بینی کرد تا درصورت هرگونه قطع بودجه پیش‌بینی‌شده به کمک آنها بتوان حفاظت از میراث فرهنگی زیرآب و اسناد حمایتی را تضمین کرد.
در هنگام پیش‌بینی بودجه، نباید روی فروش میراث فرهنگی زیرآب یا استفاده از هرگونه استراتژی که به‌موجب آن میراث فرهنگی زیرآب و اسناد حمایتی به‌نحوی جبران‌ناپذیر پراکنده می‌شود، حساب کرد.
زمان‌بندی:
قبل از انجام تحقیقات باید زمان کافی برای تکمیل همه مراحل طرح برنامه از جمله حفاظت، تهیه گزارش و انتشار، محاسبه و پیش‌بینی شود. در تنظیم طرح برنامه باید برخی برنامه‌های اضطراری که در صورت هرگونه اختلال در زمان‌بندی پیش‌بینی شده به کمک آنها بتوان حفاظت از میراث فرهنگی زیرآب و اسناد حمایتی را تضمین نمود، لحاظ کرد.
اهداف پژوهشی، روش و فنون:
اهداف پژوهشی و جزئیات روش و فنون مورد استفاده باید در طرح برنامه عنوان شود. روش موردنظر باید منطبق با اهداف پژوهشی تحقیقات باشد و حتی‌الامکان از فنون بدون دخل و تصرف استفاده شود.
تجزیه و تحلیل اشیا پس از کارمیدانی و مستندسازی، مرحله تکمیلی تحقیقات است، آمادگی کافی برای تجزیه و تحلیل اشیا باید در طرح برنامه مقرر شود.
صلاحیت، مسوولیت و تجربه:
همه افراد گروه تحقیق باید صلاحیت و تجربه کافی را برای ایفای نقشی که طبق برنامه به آنها واگذار شده است، داشته باشند.این افراد باید نسبت به کار خود کاملا توجیه شوند و آن را به‌خوبی درک کنند.
کلیه تحقیقات با استفاده از دخل و تصرف درباره میراث فرهنگی زیرآب فقط تحت راهنمایی و کنترل یک باستان‌شناس زیردریایی معروف با صلاحیت تاییدشده و تجربه متناسب با تحقیقات، قابل انجام است.
تحقیقات مقدماتی:
قبل از انجام همه تحقیقات با استفاده از دخل و تصرف درباره میراث فرهنگی زیرآب باید آسیب‌پذیری، اهمیت و امکانات بالقوه محوطه را ارزیابی کرد.
ارزیابی محوطه باید شامل مطالعات زمینه‌ای درباره مدرک تاریخی و باستان‌شناسی در دسترس، ویژگی‌های باستان‌شناسی و زیست‌محیطی محوطه و عواقبی که دخل و تصرف در بلندمدت بر ثبات منطقه تحت تاثیر تحقیقات برجای می‌گذارد، باشد.
مستندسازی:
کلیه تحقیقات باید طبق استانداردهای حرفه‌ای رایج در زمینه مستندسازی باستان‌شناسی، کاملا مستند شوند. با کمک مستندسازی، همه ابعاد محوطه ثبت می‌شوند.
این ابعاد شامل منشأ میراث فرهنگی زیرآب که در طول تحقیقات حرکت داده شده یا به‌جای دیگری منتقل شده است، یادداشت‌های میدانی، طرح‌ها و نقشه‌ها، عکس‌ها یا مستنداتی که توسط سایر رسانه‌ها ثبت شده‌اند، است.
بخشی از منشور با ترجمه سوسن چراغچی
