یزدی‌ها و گذار به تجارت جدید

گزارش‌های کتاب «کویرهای ایران» موفقیت تجار یزد یا نحوه دستیابی کاروان‌های آنها به شهرهای مختلف ایران از طریق شهر یزد را نشان می‌دهد و بیان می کند که برخی از تجار یزد، گاهی صد شتر تجاری را می‌توانستند در دوران تجارت سنتی ایران به راه اندازند و این در حالی است که عامل اشتغال سکنه اغلب استان‌های مختلف ایران در ایام قدیم، تنها خوانین بودند که عامل اساسی اشتغال سکنه آن شهرها بودند؛ ولی در استان یزد، به جای خوانین مختلف، تنها تاجرانش بودند که عامل اشتغال بقیه اهالی شهرش بودند یا به‌دلیل شناخت خوبشان از دنیای تجارت، موفق‌تر از تاجران دیگر شهرهای ایران عمل می‌کردند.

اسناد تاریخی مختلف ایران نشان می‌دهد که جمعیت یزد در سال۱۸۷۰ میلادی ۴۰هزار نفر بوده است که در سال۱۳۰۹ شمسی به ۸۰هزار نفر می‌رسد. اما در ایام جنگ اول جهانی یا در دوره احمدشاه و با متوقف شدن اقتصادی اغلب شهرهای ایران، ویرانی شدیدی در ناحیه یزد به‌وجود آمد که صرفا اقتصادش از راه تجارت بود.  وقوع جنگ اول جهانی و حضور نظامی هندی‌ها در شهرهای جنوبی و شرقی ایران یا متلاشی شدن اقتصاد فئودالی و شهرهای وابسته به اقتصاد روستایی از جمله تحولات عمیق ساختاری بود که بیش از همه شهرهای ایرانی، شهر یزد را متاثر کرد که معیشت سکنه‌اش از راه تجارت داخلی تامین می‌شد. سکنه یزد در عین روی آوردن به تجارت جدید خارجی، استقبال چندانی از «تاجران هندی» در داخل نکردند؛ اما به‌صورت غیر مستقیم وابسته به تجارت‌خانه‌های آنها درشهرهای بمبئی، کراچی، بندرعباس و کویته شدند. هر چند بعد از جنگ جهانی اول، نیروهای نظامی هندی، از شهرهای جنوبی ایران بیرون رفتند؛ ولی تاجران هندی همچنان در شهرهای جنوبی ایران باقی ماندند یا صرافی‌های مختلف دایر کرده و دوستان متنفذ و متمولی هم در کراچی وسند و بمبئی و کلکته و کویته بلوچستان داشتند که به تدریج تجار وابسته و وامدار آنها شدند. کاروان‌های تجاری چای کلکته یا قماش خارجی و ادویه هندی و مصنوعات جدید از طریق بمبئی و کلکته به کویته و زاهدان می‌آمدند و تاجران یزدی پخش‌کننده آن اجناس در شهرهای ایران شدند.