سفارتخانه‌ها از آغاز قاجار تا پایان دوره ناصری- بخش پایانی

صباح خسروی‌زاده - محمدرضا معلمان: درپی تاسیس و گسترش سفارتخانه‌ها و قنسول‌گری‌ها از آغاز تا پایان حکومت ناصری با انعقاد قراردادهای بین کشورهای دیگر همچون عثمانی، اسپانیا و بلژیک... بستر مناسبی برای شکل‌گیری قنسول‌گری‌های بیشتر و سفارتخانه‌ها در زمان ناصری به وجود آمد، به طوری که تا پایان این دوره پنجاه ساله در اکثر کشورهای بزرگ آن روز سفارتخانه و در شهرهای مهم آن دول قنسول‌گری‌های ایران تاسیس شدند. محمد امین ریاحی در کتاب «سفارت‌نامه‌های ایران» می‌نویسد: «در ایران همچنان‌که همه اصلاحات اساسی با نام امیرکبیر آغاز می‌شود نخستین سفارتخانه‌های دائمی ایران را نیز او در آخرین سال صدارت خود در (۱۲۶۷ق) در لندن و پطرزبورغ تأسیس کرد.» همچنین سفارتخانه ایران در عثمانی در سال (۱۸۵۱م) در زمان ناصرالدین شاه و صدارت امیرکبیر دایر گردید. در این دوره سفرای دائمی ایران در شهرهای زیر مقیم بودند: در پاریس برای انجام امور مربوط به فرانسه و انگلستان - که تحت زعامت حسن‌خان گروسی بود- در قسطنطنیه که حسین‌خان مشیرالدوله عهده‌دار آن بود و در سن‌پطرزبورگ. این امر - گشایش سفارتخانه‌ها- پس از قتل امیر متوقف نشد و در پایتخت دیگر کشورهای اروپایی نیز دنبال شد. امیرکبیر همچنان‌که در انسجام وزارت دول خارجه تغییراتی به وجود آورد، در شکل دهی به سیمای بیرونی آن وزارتخانه که همان سفارتخانه‌ها و قنسول‌گری‌ها بودند نیز اهتمام ورزید. امیر روابط سیاسی دولت را از مرز مناسبات با روس و انگلیس خارج کرد و به‌‌رغم نظر هر دو توجه خویش را به آمریکا و اتریش و پروس معطوف گردانید. وی سفارتخانه‌ها وقنسول‌گری‌ها را موظف به ارسال اخبار و واقعات رویداده در ممالک دیگر نمود. امیر در مسائل خارجه که عظمت و شوکت حکومت در چشم بیگانگان در آن جلوه می‌نمود بسیار حساس بود.

در این دوره رسم بر آن بوده است که ایلچیان دولت‌های دوست و هم‌پیمان و سفرای آنان در کشورهای متحد در هر خانه‌ای که اسکان داده شوند چه سفارتخانه باشد و چه خانه‌ای استیجاری، پرچمی به عنوان نشان دولت متبوع خود بر بالای بام آن خانه برافرازند. در این زمان در تهران به عنوان پایتخت قاجارها، رسم مذکور مرعی و سفرای روس، انگلیس و فرانسه پرچم دولت خود را در سفارتخانه‌هایشان نصب می‌کردند، اما هیچ دولتی نتوانسته بود در استانبول -پایتخت عثمانی- پرچمی برافرازد؛ زیرا بزرگان و امرای عثمانی به بهانه حفظ حشمت شریعت اسلام از این کار ابا می‌کردند. ایران نیز از این امر مستثنی نبود و در حق آن نیز همان رفتار که با دول دیگر انجام می‌شد مرعی می‌گردید. تا این‌که در سال (۱۲۶۹ق) با آمدن احمد وفیق افندی -سفیر عثمانی- به تهران و با وساطت وزرای مختار روس و انگلیس این قاعده برداشته و بیرق ایران در عثمانی و عثمانی در ایران افراشته شد.

در ایران دوره ناصری سه نقطه به لحاظ وجود قنسول‌گری‌های زیاد، از اهمیت به سزایی برخوردار بودند. این سه نقطه از سرزمین ایران عبارتند از: تهران، تبریز و بوشهر. در این سه شهر اکثر کشورهایی که با ایران پیمانی می‌بستند، قنسول‌گری خود را در یکی از شهرهای مذکور بنا می‌نهادند. تبریز به لحاظ موقعیتی چون در شمال واقع شده است، رابط ایران با عثمانی، روسیه و به نوعی اروپا بوده است. تهران مرکز دارالخلافه و پایتخت اداری-سیاسی قاجارها نیز در مرکز ایران از موقعیت مناسبی برخوردار بود و دیگری بوشهر در جنوب و نزدیک به خلیج فارس و دریای عمان، گذرگاه هندوستان و سفرای انگلیس بود هرچند احداث قنسولگری محدود به شهرهای مذکور نمی‌شد و در جاهای دیگر مثل کرمان و سیستان، اصفهان و... به تناسب وسعت ارتباط نیز برقرار بودند. قنسول‌های روسیه در ایران از اداره کل قسمت آسیایی روسیه و انگلیسی‌ها که قنسول‌های آنها در سرتاسر ایران مشغول فعالیت بودند از اداره کل سیاسی هندوستان دستور می‌گرفتند. این ماموران غالبا مقام سرقنسولی داشتند و برای حفظ احترام مقام و جایگاهشان اونیفورم نظامی در بر می‌کردند.

در شهرهای دیگر نیز همچون مشهد، گیلان و کرمانشاه نیز قونسول‌گری‌های دول خارجی فعال بودند، اما اهمیت سه شهر قبلی به مراتب بیشتر از دیگر شهرهای کشور بود. به عنوان نمونه در فصل هفتم عهدنامه‌ای که بین ایران و فرانسه در (۱۲۷۱ق) -بعد از دوره فترتی که در مناسبات دیپلماتیک دو کشور حائل گردید و کنت دوسارتیژ ایران را ترک کرد- آمده است:

«دولتین از جانب خود هر یک سه قنسول به دولت طرف خود خواهند فرستاد. قنسول‌های دولت فرانسه در تهران، تبریز و بوشهر مستقر می شوند و قنسول‌های ایران در پاریس، مرسلیا و جزیره بوریان توقف می‌کنند. این قنسول‌های دولتین معاهدتین به سویه در محل متوقفه مسکونه مملکتین محروستین از اعزازات و امتیازات و معاوناتی که قنسول‌های دول کامله‌الوداد در ممالک محروسه جانبین برخوردارند محفوظ و بهره‌یاب خواهند گردید.»

محمد جعفر خورموجی نیز در ذیل وقایع سال (۱۲۷۲ق) به کارپردازی‌های انگلیس اشاره می‌کند و طبق قوانین مقرر بوشهر، تبریز و تهران را جهت استقرار قنسول‌گری‌های انگلیس قانونی می‌داند و لا غیر.

همچنین افضل‌الملک در کتاب «کراسه‌المعی» درباره افزایش تعداد سفارتخانه‌ها و قنسول‌گری‌ها در ایران می‌نویسد:

«بحمدالله تعالی شئونات و ترقیات دولت علیه ایران در ظل مرحمت و سلطنت بندگان اعلیحضرت قدر قدرت شهریاری روحنا فداه به‌درجه‌ای رسیده که الحال شش سفارتخانه در پایتخت دولت علیه به‌علاوه چند قنسولخانه موجود است و عنقریب از طرف دولت آلمان نیز ایلچی به دارالخلافه وارد خواهد گشت و مسلما یک سال بیش طول نخواهد کشید که از طرف دولت ایتالیا که خود را در ردیف دول معظمه می‌شمارد نیز سفیری به دربار دولت علیه خواهد فرستاد پس در یک سال دیگر هشت سفارتخانه در دارالخلافه دایر خواهد بود.» مطلب فوق را افضل‌الملک سال (۱۳۰۱ق) به عنوان مقدمه برای بحثی مفصل‌تر در خصوص «تعیین حدود در احترامات سفیر در ایران» آورده است.

به طور کلی در دوره ناصری به علت گسترش چشمگیر روابط خارجی، شاهد ظهور قنسول‌گری‌ها و سفارتخانه‌های دول خارجه در ایران و بالعکس ایران در کشورهای خارجه هستیم و چون در این دوره به واسطه پیوند با مرکز، در تصمیم‌گیری سیاست خارجی - وزارت دول خارجه - نظمی نسبتا منطقی بین اجزای وزارت برقرار گردید و با سفرا و قنسول‌ها به عنوان نمایندگان برون مرزی وزارت دول خارجه پیوندی ناگسستنی ایجاد شده بود از این رو شاهد سفارتخانه‌ها و قنسول‌گری‌های ایران در کشورهای خارجه هستیم. در مراکز کشورها یعنی پایتخت دول دیگر سفارتخانه و در شهرهای مهم آنها قنسول‌گری یا همان کارپردازی را شاهدیم. کارلا سرنا که زمان ناصری (۱۲۹۵ق) به ایران سفر کرده است، مقر سفارتخانه‌های خارجی در ایران را مشخص می‌کند. بر اساس مشاهدات او سفارتخانه انگلستان روبه‌روی سفارت عثمانی است و سفارت اتریش و فرانسه در کنار هم هستند و سفارت روسیه در یک محله ایرانی قرار دارد. از بین سفارتخانه‌های واقع در تهران آنهایی موفقند که پول بیشتری خرج خرید هدایا و پرداخت رشوه می‌کردند.

دوره ناصری در ولایت عثمانی سفارتخانه ایران در اسلامبول واقع و قنسول‌گری‌های آن در ارزنه‌الروم، طرابوزان، مصر، شام، وان، حلب، بغداد، بصره، کربلا، نجف، خانقین، سلیمانیه، کرکوک، کاظمین، مندلیج، دیاربکر، مسیب، عماره، سماوات، بیت‌المقدس، جده، ازمیر، یعقوبیه، حله و قزل‌رباط برقرار بوده‌اند. سفارتخانه‌ها در انگلستان (لندن) و پروس و هلند و قنسول‌گری‌ها در بمبئی، کلکته و بیرمان واقع بودند. در روسیه سفارتخانه در پطرزبورغ قرار داشت و قنسول‌های ایران در تفلیس و حاجی ترخان بودند. در وین پایتخت اتریش سفارتخانه ایران وجود داشته است.

ازسوی دیگر سفارتخانه عثمانی در تهران و قنسول‌گری‌های آن در تبریز، کرمانشاهان، کردستان، شیراز و همدان فعالیت می‌کردند. سفارتخانه دولت روس در تهران و قنسول‌گری‌های روس‌ها در تبریز، رشت و استرآباد برقرار بود. سفارتخانه انگلیسی‌ها در تهران واقع و قنسول‌گری‌های آن دولت در تبریز، گیلان و مازندران و استرآباد، بوشهر، مشهد، اصفهان، شیراز، همدان، کرمانشاهان مشغول بودند. سفارتخانه فرانسه در تهران قرار داشت و در تبریز نیز قنسول‌گری این کشور فعال بود.