میدان ها صحنه نمایش خاطرات جمعی

نسترن حسین‌نیا*

در ذهن بیشتر مردم، مفهوم فضای شهری با فضای همگانی یکسان در نظر گرفته می‌شود. حال آنکه فضاهای همگانی به خودی خود دارای هویت مشخصی نبوده و تنها به‌عنوان مفصل و فضای ارتباط دهنده فضاهای خصوصی و نیمه‌خصوصی مورد استفاده قرار می‌گیرند. فضاهای شهری اما، فضاهای عمومی منحصربه‌فردی هستند که در برگیرنده مجموعه‌ای انتظام یافته از ساختمان‌ها، المان‌ها و رویدادهایی در طول تاریخ هستند. این گونه فضاها از همزمانی سه عامل عینی، ذهنی و اجتماعی معنا یافته و به مکانی برای حضور تبدیل می‌شوند. از میان انواع فضاهای شهری موجود در شهرها، میادین شهری به‌عنوان صحنه نمایش زندگی جمعی از اهمیت بالایی برخوردارند. میدان شهری، بستر مشترکی است که مردم فعالیت‌های کارکردی و مراسمی را که پیونددهنده اعضای جامعه است در آن انجام می‌دهند.

میدان‌های شهری، سرشار از انرژی و نیروهای بالقوه

بررسی تاریخچه جنبش‌های اجتماعی دنیا نشان می‌دهد که اکثر این جنبش‌ها در پیرامون میادین معروف شکل گرفته‌اند. میادینی که هم بستر ساز وقوع حرکت‌های اجتماعی بوده‌اند و هم در جریان رخداد چنین جنبش‌هایی در مسیر تاریخی خود به بازتولید هویت خود پرداخته‌اند.

خاطرات جمعی نسل‌های مختلف در این میدان‌ها در هم گره خورده و زنجیره‌ای از معانی را شکل می‌دهند. بهار عربی که در میدان «تحریر» قاهره جان گرفت، نه تنها براسااس پیشینه تاریخی و ظرفیت‌های موجود میدان سمت و سوی جدیدی به خود گرفت؛ بلکه در ایجاد تصویری جدید از میدان تحریر در ذهن شهروندان و جهانیان تاثیرگذار بود.

معنای لغوی نام میدان (التحریر) آزادی و نجات است و امروزه این نام تصویرساز اهداف جنبشی است که در آن رخ داده است. میدان‌ها دارای پیشینه تاریخی مشخصی هستند. اتفاقات امروز با تاریخ، افسانه‌ها، خاطرات و داستان‌های رایج در فضا در هم می‌آمیزد و بخشی از روند تاریخی آن می‌شود. میدان‌ها جلوه گاهی از حضور و مشارکت مردم و مکان‌هایی سرشار از انرژی و نیروهای بالقوه‌اند که هر روزه داستانی جدید را در شهر رقم می‌زنند.

میدان شهری، جلوه گاه هنر عمومی و هنر زندگی جمعی

حتی هنر که به‌طور معمول در گالری‌ها، آمفی تئاترها و موزه‌ها سعی در جداسازی خواص از عوام دارد؛ در میادین جلوه‌ای عمومی‌تر و فراگیرتر به خود می‌گیرد. آثار تاریخی، بناهای یادبود و مجسمه‌های شهری، قدیمی‌ترین و بارزترین شکل هنر عمومی را در میادین شهری به نمایش می‌گذارند. المان‌ها زمانی به‌عنوان هنر عمومی کارآیی پیدا می‌کنند که از مواد بادوام و قابل نگهداری ساخته شوند. آثار ماندگار، گاهی در طول زمان و با اثرگذاری مردم و هنرمندان بعدی، تکامل یافته و جایگاه خود را در شهر محکم می‌کنند. در دهه ۱۹۸۰ میلادی زمانی که شهروندان و سرمایه‌داران نیاز خود را به شهرهای جذاب و قابل زندگی اعلام کردند، مدیران و برنامه‌ریزان شهری نقش و تاثیر فضاهای شهری را در عرصه رقابت میان شهرها درک نمودند. در همین دوران مفهوم جدیدی در شهرسازی تحت عنوان بازآفرینی شهری پا به عرصه وجود نهاد. بازآفرینی یک فرآیند توسعه همه‌جانبه در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و کالبدی است که با محوریت قرار دادن چهار اصل زمینه‌گرایی، شهرنگری، سرمایه اجتماعی و پیاده‌مداری سعی در ارتقای کیفی زندگی شهری دارد.

بازآفرینی میادین تاریخی شهرها، بسترساز تعاملات اجتماعی و فرهنگی

بازآفرینی و باز زنده‌سازی میادین تاریخی شهرها، با حفظ اصالت و هویت تاریخی فضا و با هدف ارتقای کیفیت زندگی و بالا بردن امکان تجربه زیبایی شناختی؛ فرصت‌های جدیدی را برای زندگی اجتماعی و خاطره‌سازی شهروندان و گردشگران فراهم می‌کند. امروزه در نسل سوم گردشگری (گردشگری خلاق) با گردشگرانی مواجه هستیم که از مرز دیدار صرف آثار تاریخی (گردشگری موزه‌ای) و طبیعی (گردشگری ساحل و جنگل) فراتر رفته و با حضور در بطن جامعه مقصد، به درک عمیق‌تری از آن دست می‌یابند. گردشگران از طریق حضور در میادین تاریخی شهر و در تعامل آموزشی، احساسی و اجتماعی به مشارکت فعال با مکان، مردم و فرهنگ زندگیشان می‌پردازند. تجارب زیبایی‌شناسی در فضاهای شهری، در ایجاد گفت‌وگو و کمک به پیوند شکاف‌های اجتماعی تاثیر گذارند. تجارب بازآفرینی بسیاری از شهرهای دنیا نشان داده است که تغییرات مثبت کالبدی و احیا و مرمت مراکز تاریخی شهرها، تاثیرات زیادی بر کاهش نرخ جرائم شهری و افزایش رضایت از زندگی و احساس تعلق ساکنان داشته است.

مردم، آفرینندگان اصلی فضای شهری

وجه تمایز هنر خلق فضا (طراحی شهری) با دیگر هنرها، در کیفیت عملکردی آن است. طراحی شهری به‌طور مستقیم با اجتماع و زندگی مردم در ارتباط است. تجربه میدان‌های شهری، تمام حواس افراد را درگیر کرده و آنها را به واکنش وا می‌دارد. رفتارهای رایج در یک میدان شهری، نشان‌دهنده شخصیت فضایی آن میدان است که به‌طور خودآگاه یا ناخودآگاه خلق شده است. می‌توان گفت میدان‌های شهری آفرینندگانی به تعداد مردم شهر دارند؛ که نسل به نسل در فرآیند تکامل آن نقش داشته‌اند. میدان‌های شهری همچون صحنه‌های نمایشی هستند که به‌وسیله نورپردازی، درختکاری، ساختمان‌ها و مبلمان شهری دکوربندی شده‌اند. با وجود لزوم طراحی این عناصر، صحنه نمایش، بدون حضور هنرپیشگان آن برای هیچ‌کس جذابیتی ندارد. نمایش زندگی در عرصه‌های عمومی شهری، درست از لحظه‌ای آغاز می‌شود که هنرپیشگان اصلی آنکه همان مردم شهر هستند وارد صحنه می‌شوند. در میادینی که در احترام به بستر تاریخی، فرهنگی و محیطی شکل می‌گیرند، تعامل مردم با مکان راحت‌تر صورت می‌پذیرد. واکنش‌های منفی همچون تخریب گرایی محیطی یا خشونت در فضاهای شهری اغلب زائیده تغییرات ناگهانی فضا و کاهش احساس تعلق و فقدان هویت مکانی است.

شهر رشت، پیشگام در مسیر بازآفرینی شهری

بازآفرینی میادین تاریخی شهرها مبتنی بر فرهنگ، امروزه به‌صورت موجی عظیم، سراسر دنیا را تحت تاثیر قرار داده است. استفاده از سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی و ارزش‌های تاریخی به‌عنوان منابعی برای ارتقای کیفیت شهرها و همچنین توجه به گذران اوقات فراغت مردم در فضاهای شهری مهم‌ترین وجوه این گرایش هستند. شهر رشت به‌عنوان نخستین شهر کشور که به‌طور عملی در مسیر بازآفرینی شهری قرار گرفته است؛ در گام اول حرکت خود، بر میدان مرکزی شهر متمرکز شده است. میدان شهرداری رشت، قلب تپنده شهر است که از دیرباز با جای دادن کاربری‌های تجاری، نظامی و سیاسی پیرامون خود، به‌عنوان نقطه عطفی در میان کالبد شهر به ایفای نقش پرداخته است.مجموعه میدان شهرداری رشت که در اوایل سلطنت پهلوی اول، بر روی محوطه گورستان قدیمی شهر احداث شد؛ شامل ساختمان شهرداری، برج ساعت، هتل ایران، ساختمان پست و تلگراف و استانداری قدیم است که با طراحی اقتباسی از معماری روسیه و معماری ایرانی ساخته شده است. اتصال دو شریان اصلی شهر در این میدان، نزدیکی به سبزه میدان و نیز همجواری با بازار سنتی و کاروانسراهای تاریخی که از آغاز پیدایش شهر، محل مراودات تجاری بازرگانان مناطق همجوار بوده‌اند بر اهمیت نقش این میدان افزوده است. فرآیند تحولات این میدان با زندگی چندین نسل از مردمان شهر گره خورده است. از آن زمان که وجود کتابخانه ملی، سینماها و نمایش خانه‌ها، دفاتر روزنامه و کافه‌های شهر در این میدان زمینه ساز حضور روشنفکران و هنرمندان شده بود؛ تا آن زمان که تعدد حضور خودروها میدان را به یک گره ترافیکی شلوغ و پر سرو صدا بدل کرده بود؛ میدان شهرداری بخشی جدا نشدنی از زندگی روزانه مردم رشت بوده است.

پیاده راه فرهنگی رشت، سرآغاز تحولات فرهنگی و اجتماعی در شهر

امروزه میدان مرکزی شهر رشت (میدان شهرداری) در راستای اهداف بازآفرینی شهر، به روی حرکت سواره بسته شده است. ترویج فرهنگ پیاده مداری و حمل و نقل عمومی، حفاظت و تقویت هویت تاریخی شهر و تغییر در الگوهای رفتاری شهروندان با ایجاد تغییرات کالبدی در میدان؛ از مهم‌ترین شیوه‌های اقدام در طرح بازآفرینی میدان مرکزی رشت بوده است. پس از افتتاح پیاده راه فرهنگی شهر رشت در تاریخ ۱/ ۱۱/ ۹۴ این میدان به مرکزی برای فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی بدل شده و برگزاری جشنواره‌ها، تئاتر و موسیقی خیابانی و مراسم‌های آیینی بستری برای شهری سالم و سرزنده را فراهم کرده است.

* سرپرست واحد مطالعات و آموزش بازآفرینی شهر رشت (مهندسان مشاور پلشیر)

میدان ها صحنه نمایش خاطرات جمعی