شاهزاده، نخست وزیر شد

میرزا حسن خان مشیر‌الدوله

مجلس سوم شورای ملی پس از شروع کار و استقرار بار دیگر در کانون تحولات قرار گرفت و تمایل خود را برای نخست وزیر آینده اعلام کرد. مجلس برای این خواسته خود میرزاحسن‌خان مشیرالدوله را با ۷۵ رای از ۷۵ رای انتخاب کرد. میرزاحسن‌خان مشیرالدوله روز ۲۵ اسفند ۱۲۹۳ کابینه را با ترکیب زیر معرفی کرد:

۱. میرزا حسن‌خان مشیرالدوله، رییس‌الوزرا و وزیر جنگ

۲. میرزا صادق خان مستشار الدوله، وزیر داخله

۳. میرزا ابراهیم خان معاون الدوله، وزیر امور خارجه

۴. اسدالله مشارالسلطنه، وزیر مالیه

۵. محمد علیخان ذکاءالملک، وزیر عدلیه

۶. حسنعلی نصرالملک کمال هدایت، وزیر پست و تلگراف و فواید عامه

۷. میرزا ابراهیم خان حکیم‌الملک، وزیر علوم و اوقاف

دولت مشیرالدوله گرفتاری‌های داخلی کمتری نسبت به دولت‌های قبلی داشت؛ اما هنوز در سیاست خارجی با تنگنا مواجه بود و روسیه آزار خود را نسبت به ایران ادامه می‌داد. کابینه مشیرالدوله به دنبال اعمال نفوذ سیاست خارجی در امور داخلی ایران سرانجام سقوط کرد.

دولت شانزدهم پس از مشروطه به ریاست شاهزاده عین الدوله و پس از کسب تمایل مجلس شورای ملی از طرف احمد شاه صادر شد. هیات وزیران ۱۰ اردیبهشت ۱۲۹۴ با ترکیب زیر به حضور شاه و مجلس معرفی شد.

۱. شاهزاده عبدالمجید میرزا عین الدوله، رییس‌الوزرا وزیر جنگ

۲. شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما، وزیر داخله

۳. میرزا حسن خان محتشم‌السلطنه اسفندیاری، وزیر امور خارجه

۴. فتح‌الله خان سردار منصور، وزیر عدلیه

۵. میرزا ابراهیم خان حکیم‌الملک، وزیر معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه

۶. دکتر اسماعیل خان مرزبان، وزیر پست و تلگراف و فواید عامه

۷. عبدالله خان امیر نظام قره‌گزلو، وزیر مالیه

رییس‌الوزرا از مجلس تقاضای اختیارات تام کرد، این امر ما با مخالفت دموکرات‌های مجلس روبه‌رو شد. عین‌الدوله استعفا کرد. پس از مذاکراتی که بین رییس مجلس و چند تن از نمایندگان با نامبرده انجام شد از او خواستند به جای اصطلاح «اختیارات تامه» از «اقتدار» استفاده کند. کابینه عین‌الدوله اما پس از پس‌گرفتن استعفا باز هم با مشکل مواجه شد و دموکرات‌های مجلس او را استیضاح کردند. شاهزاده با ناراحتی از مجلس خارج شد و هیات دولت استعفای دسته جمعی خود را روز جمعه ۷ خرداد ۱۲۹۴ به شاه داد.

بحران کابینه تا ۲۰ تیر ۱۲۹۴ همچنان ادامه داشت. در این روز استعفای عین‌الدوله از طرف شاه پذیرفته شد و موتمن الملک، تمایل نمایندگان را نسبت به رییس‌الوزرای جدید خواستار شد. احمد شاه برای دومین بار عین الدوله را مامور تشکیل کابینه کرد. عین‌الدوله اما برای پذیرفتن این منصب دو شرط گذاشت. شرط اول این بود که اعضای قبلی کابینه بدون تغییر رای اعتماد بگیرند. شرط دوم این بود که استیضاح‌کنندگان از این کار اجتناب کنند تا رییس دولت در ترمیم کابینه با محدودیت مواجه نشود.

جناح دموکرات مجلس این شرط‌ها را نپذیرفت و نامبرده دوباره استعفا کرد. استعفای او از طرف شاه پذیرفته شد. اعضای کابینه تمایل داشتند مشیرالدوله نخست وزیر شود؛ اما او مسوولیت این کار را نپذیرفت و گفت اگر مستوفی الممالک رییس‌الوزرا شود، او وزیر خواهد شد.