پهپادها و دولت‌های غربی؛ تضادها و تناقض‌ها
یکی از دلایل اصلی اهمیت پهپادها در ادبیات حقوق بین‌الملل، توانایی یا عدم توانایی این سلاح‌ها در پایبندی به قواعد حقوق مخاصمات مسلحانه یا همان حقوق بین‌الملل بشردوستانه است. قواعدی همچون اصل تفکیک میان اهداف نظامی و غیرنظامی به عنوان اصول بنیادی در این حقوق مطرح شده است. نیروهای متخاصم تنها می‌توانند اهداف نظامی را مورد حمله قرار دهند و حمله به غیرنظامیان یا نظامیانی که از جریان نبرد خارج شده‌اند، ممنوع است. سلاح‌ها و ابزارهای جنگی باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که این اصل را رعایت کنند. این مساله هنگامی که به پهپادها می‌رسیم، به‌شدت مورد تردید قرار می‌گیرد.
عملکرد پهپادهای آمریکایی در افغانستان و پاکستان نمونه بارزی از این عدم رعایت اصول است. به عنوان مثال، حملات پهپادهای آمریکایی به مراسم‌های عروسی و خاک‌سپاری در این کشورها منجر به کشته شدن تعداد زیادی از غیرنظامیان شده است. در حالی که طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه، این حملات مصداق نقض قواعد جنگی محسوب می‌شوند، اما نه تنها تحریمی علیه نهادهای مسوول آمریکایی اعمال نشده، بلکه این اقدامات به‌نوعی توجیه شده است. این وضعیت در دیگر نقاط جهان نیز تکرار شده است. در جنگ یمن، پهپادهای آمریکایی و متحدان غربی، به‌ویژه عربستان سعودی، مکررا حملاتی علیه مناطق غیرنظامی انجام داده‌اند که واکنش اندکی در پی داشته‌اند یا حتی با واکنشی از سوی نهادهای حقوقی غربی مواجه نشده‌اند.
این تناقض در رفتار دولت‌های غربی به‌وضوح رویکرد دوگانه آنها را در قبال پهپادها نشان می‌دهد. از یکسو، زمانی که پهپادها توسط دولت‌های غربی و متحدان آنها به‌کار گرفته می‌شوند، از این سلاح‌ها به عنوان ابزارهای ضروری در مبارزه با تروریسم و دفاع از منافع ملی یاد می‌شود. به عنوان مثال، حملات پهپادهای آمریکایی در خاورمیانه و آفریقا با ادعای هدف‌گیری گروه‌های تروریستی انجام می‌شوند، حتی اگر تعداد زیادی از غیرنظامیان قربانی این حملات شوند. از سوی دیگر، زمانی که دولت‌هایی مانند ایران، روسیه یا چین به استفاده از پهپادها روی می‌آورند، غرب بلافاصله این اقدامات را به عنوان تهدید علیه صلح جهانی و نقض حقوق بین‌الملل معرفی می‌کند.
نمونه اخیر این رویکرد دوگانه را می‌توان در جنگ اوکراین مشاهده کرد. در این جنگ، پهپادهای اوکراینی با حمایت مستقیم غرب علیه نیروهای روسی به‌کار گرفته شدند و در برخی موارد سربازان زخمی و خارج‌شده از نبرد توسط این پهپادها هدف قرار گرفتند. این در حالی است که در موارد مشابه، زمانی که پهپادهای روسی به کار گرفته شده‌اند، رسانه‌های غربی و مقامات اروپایی به‌شدت علیه آنها موضع‌گیری کرده و آنها را به نقض آشکار حقوق بشردوستانه متهم کرده‌اند. این تناقض در رفتار دولت‌های غربی نشان‌دهنده انگیزه‌های پنهان و غیرصادقانه‌ای است که فراتر از حقوق و ارزش‌های بشردوستانه عمل می‌کنند.
رویکرد دوگانه غرب در قبال پهپادها به‌ویژه در منطقه خاورمیانه و در قبال رژیم صهیونیستی به وضوح قابل مشاهده است. در حالی که رژیم صهیونیستی به‌طور مکرر از پهپادها برای حمله به مناطق مسکونی و کشتار غیرنظامیان فلسطینی استفاده می‌کند، هیچ واکنش جدی از سوی دولت‌های غربی به این حملات صورت نمی‌گیرد. این در حالی است که اگر کشوری مانند ایران به استفاده از پهپادها روی بیاورد، بلافاصله تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی علیه آن کشور اعمال می‌شود. این استاندارد دوگانه نه تنها بحران صداقت و شفافیت اخلاقی غرب را به نمایش می‌گذارد، بلکه از مشروعیت ادعاهای آنها در زمینه حقوق بین‌الملل نیز می‌کاهد. مساله مسوولیت حقوقی و کیفری در استفاده از پهپادها نیز از دیگر موضوعات حساس است. در جنگ‌های سنتی، فرماندهان نظامی مسوول تصمیمات خود هستند و در صورت نقض قوانین جنگی به عنوان جنایتکار جنگی محاکمه می‌شوند.
اما در مواردی که پهپادها جان غیرنظامیان را می‌گیرند، مساله مسوولیت پیچیده‌تر می‌شود. آیا باید اپراتور پهپاد را که در اتاق فرمان نشسته است مسوول دانست؟ یا سازنده پهپاد؟ یا فرماندهی که دستور استفاده از آن را داده است؟ این سوالات همچنان بدون پاسخ روشن باقی مانده‌اند و پیچیدگی‌های بیشتری به حوزه حقوق بین‌الملل افزوده‌اند. همچنین، نباید از نظر دور داشت که استفاده از پهپادها می‌تواند تغییرات جدی در توازن قدرت نظامی ایجاد کند. پهپادها به دلیل هزینه پایین‌تر و امکان اجرای حملات از راه دور، به کشورهای کوچک‌تر و ضعیف‌تر این فرصت را می‌دهند که در برابر قدرت‌های بزرگ‌تر مقاومت کنند. به عنوان مثال، استفاده گسترده حوثی‌ها از پهپادها در جنگ یمن توانسته است خسارات سنگینی به نیروهای عربستان و امارات وارد کند.
این قابلیت پهپادها به عنوان یک «game changer » در توازن نظامی باعث شده است که دولت‌های غربی نسبت به این سلاح‌ها نگرانی‌های فزاینده‌ای پیدا کنند، چرا که این ابزارها می‌توانند بر خلاف منافع ژئوپلیتیک آنها عمل کنند. در نهایت، اگر دولت‌های غربی واقعا خواهان آن هستند که حساسیت‌هایشان در خصوص استفاده از پهپادها جدی گرفته شود، باید رفتار خود را در قبال این سلاح‌ها اصلاح کنند. صداقت و بی‌طرفی در اجرای حقوق بین‌الملل از مهم‌ترین اصولی است که جامعه جهانی انتظار دارد دولت‌های غربی به آن پایبند باشند. تا زمانی که این دوگانگی و استانداردهای مضاعف ادامه داشته باشد، اعتماد به صداقت اخلاقی غرب در تعاملات بین‌المللی کاهش خواهد یافت و اقدامات آنها با تردید مواجه خواهد شد.
*پژوهشگر حقوق بین‌الملل
