چرا مطبوعات ایران رشد نکرد
106 سال از تصویب اولین قانون مطبوعات در ایران گذشت. هفته‌نامه «تجارت فردا» به همین بهانه میزگردی درباره فراز و نشیب‌ مطبوعات در این سال‌ها برگزار کرد که به دلیل اهمیت موضوع آن را بازنشر کرده‌ایم. در این میزگرد، به موانع حرفه‏ای شدن روزنامه‏نگاری و بنگاهداری مطبوعاتی در ایران پرداخته شده است. در این میزگرد محمود اسعدی استاد ارتباطات دانشگاه تهران، علیرضا بختیاری مدیر مسوول روزنامه «دنیای اقتصاد» و هفته‏نامه «تجارت فردا»، مهدی رحمانیان مدیر‏مسوول روزنامه «شرق» و امیر‏عباس فتاح‏زاده بنیان‌گذار هفته‏نامه «سلامت» از دو زاویه نظری و اجرایی به این موانع پرداختند.

  اجازه می‏خواهم پرسش‏ها را از یک بحث بنیادی شروع کنم. تا قبل از ظهور اینترنت، رسانه‏های مکتوب در کنار معدود رسانه‏های دیداری و شنیداری جریان اصلی اطلاعات را در دست داشتند. اما با گسترش اینترنت، شیوه‏های اطلاع‏رسانی متنوع شده و حتی سرعت انتشار اطلاعات در آنها بسیار بیشتر از رسانه‏های مکتوب شده است. فضای اطلاع‏رسانی در ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. در ایران سایت‏های مختلف خبری ایجاد شده، شبکه‏های مختلف تلویزیونی وجود دارد و حتی دسترسی به شبکه‏های ماهواره‏ای نیز گسترش یافته است. در واقع کمیابی اطلاعات که در گذشته مزیت رسانه‏های مکتوب بود با این اتفاقات کمرنگ شده است. در چنین وضعیتی رسانه‏ها باید به چه شاخص‏هایی دقت کنند تا مزیت خود را حفظ و کماکان تقاضای موجود در بازار را حفظ کنند؟
محمود اسعدی: برای ورود به چنین بحثی باید روی برخی پیش‏فرض‏ها توافق شود. نخست اینکه رسانه‏ها، مانند دیگر بنگاه‏ها، کالا تولید و به بازار عرضه می‏کنند. شاید دو دهه قبل این تعریف قابل قبول نبود اما در حال حاضر به‌دلیل تغییراتی که شما هم اشاره کردید؛ اصول اقتصادی و بنگاهی بر رسانه‏ها نیز حاکم شده است. به اعتقاد من اتفاقی که موجب پیوند این فعالیت با اقتصاد شده تنوع در نیاز از جانب مخاطب است. یعنی درست است که جریان اطلاعات در سمت عرضه سریع‏تر و بهنگام‏تر شده اما تقاضا هم تنوع بیشتری یافته است به گونه‏ای که در ذائقه مخاطب نسبت به دو دهه قبل تغییر زیادی می‏بینیم. کار رسانه‏های مکتوب این است که این نیاز را شناسایی و کشف کنند. اتفاق دوم به کارکرد رسانه باز‏می‏گردد که به نظر من نوعی تقسیم کار رسانه‏ای در بخش فرم و محتوا صورت گرفته است. بر اساس کارکرد تعریف‏شده، رسانه‏ها اقدام به تولید یا نشر اطلاعات می‏کنند. برای آنکه ملموس‏تر صحبت کنم، اجازه بدهید از واژگان اقتصادی استفاده کنیم. در حوزه اقتصادی دو بخش وجود دارد. بخش عمومی و بخش خصوصی. این دو بخش هر دو در فضای کسب‏و‏کار فعالیت دارند اما لزوما تابع هدف یکسانی نیستند. به‌طور طبیعی بخش خصوصی با هدف سودآوری اقدام به سرمایه‏گذاری در حوزه‏های مختلف می‏کند. این موضوع در بخش رسانه نیز موضوعیت می‏یابد. در عرصه رسانه‏های خصوصی نیاز مخاطب برای مدیران و سرمایه‏گذاران یک اصل است چون می‏خواهند کالایی عرضه کنند که مشتری داشته باشد. اما در حوزه عمومی امکان دارد در کنار این موضوع، وظایف حاکمیتی و ارزشی برای خود قائل باشند. به همین دلیل است که بحث اقتصاد رسانه موضوعیت می‏یابد. اما سوال این است که اقتصاد رسانه چیست؟ اقتصاد رسانه دقیقا تعریف خود را از مباحث اقتصادی وام می‏گیرد. بحث اقتصاد رسانه‏ در این است که گردانندگان رسانه‏ها با بهره‏گیری از منابع موجود چگونه خواسته‏ها و نیازهای اطلاعاتی و سرگرم‏کننده مخاطبان را برآورده می‏کنند؛ این علم، عوامل موثر در تولید خدمات و کالاهای رسانه‏ای و تخصیص این تولیدات را برای مصرف بررسی می‏کند. من فکر می‏کنم اگر از همین زاویه بحث دنبال شود می‏توان به جمع‏بندی مناسبی رسید که نشریه‏های مکتوب چگونه باید بازار خود را توسعه دهند و در فرآیند این توسعه با چه مشکلاتی روبه‏رو هستند؟
 بله به این ترتیب، اگر از منظر تجربی بخواهیم بحث را در همین چارچوب دنبال کنیم تصور می‏کنم تجربه هفته‏نامه «سلامت» سنگ محک خوبی باشد. حدود یک دهه قبل که «سلامت» وارد فضای رسانه‏ای شد بازار این نشریه بکر و دست‏نخورده بود اما در حال حاضر صدا و سیما یک شبکه تلویزیونی به این موضوع اختصاص داده و به‌طور رایگان به مخاطب، اطلاعات می‏دهد، در چنین وضعیتی هفته‏نامه «سلامت» چگونه توانسته بازار خود را حفظ کند و حتی به توسعه فکر کند؟
امیر‏عباس فتاح‏زاده: در حوزه فناوری اطلاعات نمی‏توان صرفا مقایسه کمی کرد زیرا در این حوزه کیفیت هم بسیار مهم است. اطلاعات در جامعه امروز به شدت ارزش‏گذاری می‏شود. در فرآیند اطلاع‏رسانی یک طیف وجود دارد که یک سر طیف داده‏ها (data) است و از میان داده‏ها اطلاعات (information) استخراج می‏شود. در این فرآیند ممکن است کار یک رسانه، تنها انتقال داده برای گروه مخاطب خاص خود باشد یا اطلاعات. وقتی در این طیف به جلو حرکت می‏کنیم، با پردازش اطلاعات به دانش (knowledge) می‏رسیم. در انتهای این طیف از پردازش دانش به درایت یا عقلانیت (wisdom) خواهیم رسید. بنابراین هر ارزش افزوده‏ای که در هر مرحله‏ فرآیند اطلاع‏رسانی ایجاد می‏شود برای خود وزنی دارد. آنچه اغلب مردم به آن نیاز دارند بیشتر در سطح درایت یا عقلانیت است. در این مرحله است که نهایتا اجماع می‏شود که آقایان و خانم‏ها، فلان محصول را مصرف کنید یا نکنید. نکته دیگر سرعت تحولات است. برای مثال در حوزه پزشکی پیش‏بینی می‏شود آنچه از زمان بقراط تا به امروز تولید شده ظرف 20 ماه آینده دو برابر شود یا گاه درمانی که تا امروز انجام می‏شده، ناگهان کنار گذاشته می‏شود و درمان متفاوت دیگری اجرا می‏شود. بنابراین تا زمانی که رسانه‏ای بتواند ارزش افزوده مرتبط و پایا برای مخاطب خود ایجاد کند، محو نمی‏شود ولو اینکه گروهی، اطلاعات مجانی و گسترده به افراد دهند. امروز مهم‏ترین نکته این است که مردم چه سطح از اطلاعات را با چه ارزش افزوده‏ای، چقدر مرتبط، روا و پایا با چه هزینه‏ای به دست می‏آورند. طبیعتا ممکن است گروهی علاقه‏مند باشند از سطح مشخصی از اطلاعات استفاده کنند. اما گروهی هم هستند که احساس می‏کنند، نیازشان تبدیل به تقاضای خاصی شده و برای برآورده کردن آن باید هزینه بپردازند.
 یعنی اگر در یک بازار مشخص، محصولاتی مشابه و با قیمت صفر عرضه شود باز هم شما فکر می‏کنید هر رسانه می‏تواند تقاضای خاص خود را داشته باشد؟
امیر‏عباس فتاح‏زاده: من اعتقاد دارم امکان ندارد دو محصول فرهنگی یکسان باشند. بازار محصولات فرهنگی قابل مقایسه با بسیاری از سایر کالاها و خدمات نیست. در بازار فرهنگی صحبت دو کیلو سیب یا یک کیلو موز نیست که با عرضه رایگان آن از پرداخت هزینه برای خرید دیگری صرف‌نظر کنیم. هیچ محصول فرهنگی مشابه مطلق هم وجود ندارد و یکسان بودن در این عرصه معنا ندارد، مگر کسی از دیگری کپی کرده باشد. در غیر‏این صورت تشابه مطلق، امکان ندارد. اگر بحث حقوق نشر به‌طور جدی مورد توجه باشد وجود تشابه غیرممکن است. در اینجا به نظرم این دولت واقعا باید به موضوع کپی‏رایت بپردازد. به همین دلیل تاکید دارم مادامی که در حوزه رسانه، ارزش افزوده ایجاد می‏شود، بسته به میزان مرتبط بودن، روایی و پایایی هر رسانه با تقاضای خاص خودش مواجه می‏شود.
 آقای رحمانیان، آقای فتاح‏زاده اشاره داشتند به بحث کپی‏رایت و از دولت درخواست داشتند به این موضوع توجه کند. روزنامه‏ای که شما مدیریت آن را برعهده دارید (روزنامه شرق) در دور اول انتشار خود و زمانی که محمد قوچانی آن را سردبیری می‏کرد، تبدیل به الگویی برای روزنامه‏های دیگر شد‏. درواقع روزنامه «شرق» تبدیل به یک برند رسانه‏ای داخلی شد اما این برند، توسعه قابل ملاحظه‏ای پیدا نکرد، چرا روند ابتدایی «شرق» ادامه پیدا نکرد؟
مهدی رحمانیان: من در ابتدا تکمله‏ای بر سوال اول شما بزنم، چون فکر می‏کنم در جواب دوستان این نکته غایب بود. فرضی که در سوال ابتدایی شما در مورد مقایسه موقعیت رسانه‏ای در ایران و دیگر کشورها انجام شد مبنای درستی ندارد، زیرا وضعیت ما با جامعه جهانی در هیچ عرصه‏ای قابل مقایسه نیست.
  چرا؟
مهدی رحمانیان: زیرا در فضای داخلی فعالان حوزه‏های مختلف با موانع نهادی روبه‏رو هستند که شاید در جوامع دیگر نظیر آن وجود نداشته باشد.
  البته سوال ما ناظر به تغییر فضای رسانه بود. در گذشته بخش غالب فضای رسانه‏ای را مطبوعات چاپی تشکیل می‏داد؛ اما امروز توازن به هم خورده است.
مهدی رحمانیان: من اتفاقا قصد دارم از همین منظر چالش‏های مطبوعات در ایران را بحث کنم. در حال حاضر مطبوعات در ایران با دو چالش خارجی و داخلی مواجه هستند. چالش خارجی همان نکته‏ای بود که اشاره کردید. ورود اینترنت و تکنولوژی، دنیای کنونی را متفاوت از دنیای سنتی کرده است. چندی پیش «هفته‏نامه نیوزویک» اعلام کرد که چاپ کاغذی خود را متوقف خواهد کرد. گرچه این اتفاق خیلی دوام نیاورد و مجددا نسخه چاپی آن منتشر شد اما این اقدام واکنشی به تغییر و تحولات فضای رسانه‏ای بود، چون برخی نشریات فکر می‏کنند با توجه به تحولات رسانه‏ای باید پوست بیندازند. این مانع بر سر راه رسانه‏های ما هم قرار دارد اما با سرعت کمتری.
چرا؟
مهدی رحمانیان: چون ما آنقدر وارد دنیای جدید نشده‏ایم.
 به‏رغم وجود این تعداد شبکه تلویزیونی، شبکه‏های اجتماعی و...
مهدی رحمانیان: اگر مقایسه جدی شود، در همین سطح هم فاصله داریم و تکنولوژی موجود در کشور قابل مقایسه با کشورهای توسعه‏یافته نیست. البته بحث من ناظر به این عامل نیست، اتفاقا من موانع داخلی را بزرگ‌ترین عامل در مسیر رشد اقتصاد رسانه در ایران می‏دانم. مدیران رسانه‏ای در ایران همواره با دغدغه‏هایی روبه‏رو هستند که بعید می‏دانم این دغدغه در کشورهای توسعه‏یافته وجود داشته باشد. یکی از دغدغه‏ها، دغدغه توزیع است که هیچ وقت به آن پرداخته نشده است. نهادهای رسانه‏ای در جوامع توسعه‏یافته اصلا چنین مشکلی ندارند. به همین دلیل است که تاکید دارم جنس دغدغه‏ها یکی نیست و مانده تا دغدغه ما با مدیران رسانه در کشورهای حتی مشابه خودمان یکی شود. مشکل توزیع در ایران از سوی بخش خصوصی یا دولت به تنهایی حل نمی‏شود، بلکه نوعی کار مشترک می‏طلبد، البته من مخالفم که دولت را مرکز ثقل تمام امور بدانیم، اما در این مورد فکر می‏کنم مشارکت دولت هم می‏تواند موثر باشد. در حال حاضر، توزیع رسانه‏ها عمدتا از سوی بخش خصوصی انجام می‏شود و این مایه خوشبختی است، اما روی تلخ ماجرا ناکارآمدی این بخش است. با قاطعیت می‏گویم به‌دلیل ضعف توزیع، روزنامه به‌موقع به شهرستان‏ها نمی‏رسد. در این مورد عنوان روزنامه هم فرقی نمی‏کند، حال ممکن است تعداد محدودی روزنامه‏های دولتی به مناطق دوردست برسد، ولی در اصل ماجرا تفاوتی نمی‏کند، چون اکثر روزنامه‏ها با این مشکل روبه‏رو هستند. در نظر داشته باشید که روزنامه‏ای مثل روزنامه «یومیورو شیمبون» پرتیراژترین روزنامه جهان است و بعد این سوال مطرح می‏شود چرا تیراژ کل مطبوعات در ایران نصف تیراژ این روزنامه نیست؟ یا چرا روزنامه‏ای نداریم که یک‏پانزدهم یومیورو تیراژ داشته باشد؟ من فکر می‏کنم نکته مغفول این پرسش‏ها، نظام توزیع است. آیا در ژاپن یومیورو به شیوه روزنامه‏های ایرانی توزیع می‏شود؟ روزنامه روی دکه می‏آید؟ هرگز این‌گونه نیست و بخش عمده این روزنامه از طریق اشتراک به مردم می‏رسد. بنابراین در این مرحله به بحث اشتراک می‏رسیم که به اعتقاد من یکی دیگر از دغدغه‏ها و چالش‏های مدیران است. همین‌جا خوب است از فرصت استفاده کنم و بگویم بحث‏هایی در معاونت مطبوعاتی در این زمینه مطرح شده است تا اشتراک سیستماتیک شود. این اقدام اگر به نتیجه مطلوب برسد چند گام ما را به رفع یکی از دغدغه‏ها نزدیک می‏کند. پرسیدید چرا روزنامه «شرق» توسعه پیدا نکرد؟ بد نیست به یادداشتی که پس از رفع آخرین توقیف روزنامه «شرق» با عنوان «تجربه ناتمام» داشتم اشاره کنم. وقتی در مسیر یک تجربه، انقطاع به وجود می‏آید، نمی‏توان توقع داشت برندی شکل بگیرد، البته این مشکل فقط محدود به رسانه نیست در تمامی حوزه‏های اقتصادی ما خلأ برند قوی منطقه‏ای را حس می‏کنیم. در کشور ما بالغ بر صد سال است که نفت تولید و صادر می‏شود، اما یک شرکت نفتی قوی منطقه‏ای نداریم. در مالزی نفت وجود ندارد اما در این کشور شرکت «پتروناس» وجود دارد که تبدیل به یک برند منطقه‏ای شده است. در ایران قرار بود پتروپارس همین نقش را بازی کند ولی آنقدر حاشیه‏پردازی علیه این شرکت شد که پتروپارس حتی در ایران مطرح نیست، چه برسد به منطقه و جهان. البته در بخش‏های دیگر نیز که مزیت طبیعی داریم یا کالاهایی مانند زعفران و فرش هم همین مشکل وجود دارد. در رسانه هم همین چالش وجود دارد و در اندازه منطقه‏ای صاحب برند نیستیم. عمده‏ترین مشکل هم عدم انباشت تجربه است. روزنامه‏ای مثل «شرق» وقتی چهار بار در طول10 سال توقیف می‏شود، انقطاع تجربه به وجود می‏آید و دیگر نمی‏تواند به عنوان یک بنگاه قوی منطقه‏ای خود را مطرح کند. رسانه اگر بخواهد بنگاه رسانه‏ای باشد، حتما باید بنگاه اقتصادی باشد که بتواند ادامه حیات بدهد و مشکلات خود را حل کند. توقع ما این است در دوره جدید به این سمت برویم که مشکلات تا حدی کاهش پیدا کند چون این مشکلات یک‏شبه به وجود نیامده که یک‏شبه حل شود.
  آقای بختیاری، از شما به عنوان مدیر یک روزنامه اقتصادی می‏پرسم؛ به نظر شما چرا در ایران بنگاه خصوصی رسانه‏ای پر‏قدرت و ماندگار شکل نگرفته است؟
علیرضا بختیاری: در ریشه‏یابی اینکه چرا بنگاه رسانه‏ای بزرگ در ایران شکل نمی‏گیرد، اما در دنیا بنگاه‏های رسانه‏ای بزرگ و قدیمی شکل گرفته است می‏توان به برخی تفاوت‏ها اشاره کرد. ساختار اقتصادی در کشورهای توسعه‏یافته مبتنی بر حضور بخش خصوصی است اما در اقتصاد ایران، دولت دست بالا را در اقتصاد دارد. در کشورهای توسعه‏یافته بنگاه‏های رسانه‏ای خصوصی هستند و بخش عمده درآمد آنها از طریق تبلیغات تامین می‏شود اما در ایران تصدی رسانه‏های بزرگ در دست دولت است. حال سوال این است که در چنین مختصاتی بخش خصوصی می‏تواند با دولتی که به‌شدت فربه شده است، رقابت کند؟ به نظر من خیر. تمامی نظریه‌های اقتصادی و تجربه‏های گذشته نشان می‏دهد کمتر بنگاهی می‏تواند با دولت وارد رقابت نفسگیر شود. نکته دیگر آنکه در ایران انگیزه‏ای برای شکل‏گیری سازمان‏های رسانه‏ای به صورت بنگاه وجود ندارد. ریشه این بی‏انگیزگی هم بازگشت سرمایه است. اگر قرار باشد یک سرمایه‏گذار حرفه‏ای وارد این عرصه شود، باید بداند این حضور چه سودی برای او به دنبال دارد؟ متاسفانه فضای ابهام و ریسک بالای این حوزه مانع از حضور سرمایه‏گذاران حرفه‏ای در این بازار و شکل‏گیری یک بنگاه رسانه‏ای قدرتمند شده است. برخی قوانین هم نقش بازدارندگی دارند و مانع تشکیل بنگاه‏های رسانه‏ای می‏شوند. فرض کنید مدیر مسوول و سرمایه‏گذار روزنامه «شرق» وقتی با چهار بار توقیف مواجه شوند چگونه می‏توانند به توسعه بنگاه فکر کنند؟ برای برند‏سازی نیاز به ثبات است، زیرا در وضعیت بی‏ثباتی سیاسی و اقتصادی، اتفاق خاصی رخ نمی‏دهد. بنابراین در جمع‏بندی پاسخ شما باید بگویم وضعیت نامطلوب فضای کسب‏و‏کار در عرصه رسانه‏ای مانع از ورود سرمایه‏گذاران حرفه‏ای و مدیران آشنا با رسانه به این بازار می‏شود در نتیجه این وضعیت و بی‏ثباتی حاکم بر این بازار موجب می‌شود بنگاه قدرتمند در این عرصه شکل نگیرد. من دلیل این ناکامی را عوامل بیرونی و نظارتی می‏دانم به همین دلیل از متصدیان امور رسانه‏ای دولت و قوه قضائیه درخواست می‏کنم در برخورد با رسانه‏های احتمالا متخلف، گزینه توقیف و حذف کامل یک رسانه را از روی میز بردارند و به جای آن از مدیران مسوول سلب صلاحیت کنند. برای مثال اگر بانکی تخلف می‏کند بانک مرکزی به عنوان نهاد نظارتی معمولا با هیات‌مدیره یا مدیرعامل برخورد می‏کند و کمتر اتفاق افتاده که بانکی منحل شود. اگر حذف و توقیف از دستور کار خارج شود، فضای اطمینان تا حدود زیادی بر این بازار حاکم خواهد شد. موضوع دیگری که باید در این بحث ریشه‏یابی شود ساختار حاکم بر اقتصاد است که تاثیر خود را بر عملکرد رسانه‏ها می‏گذارد. منبع تغذیه رسانه‏ها در ایران عموما از سه محل تامین می‏شود: فروش محصول یا در اصطلاح تک‏فروشی، تبلیغات و کمک‏های دولتی. دو منبع از سه منبع موجود، وابستگی بالایی به دولت دارند. عمده شرکت‌های آگهی‏دهنده مستقیم یا غیر‏مستقیم وابسته به دولت هستند. اگر رسانه بخواهد نقادانه با سیاست‌های دولتی برخورد کند امکان دارد با تنبیه اکثر آگهی‏دهندگان روبه‏رو شود و از کمک‏های دولتی نیز محروم شود. کمک‏های دولتی نیز در این وضعیت تنزل می‏یابد. نتیجه چنین وضعیتی محافظه‏کاری در تولید محتوا است که در این حالت مخاطب از خرید کالا احساس رضایت نمی‏کند. بنابراین چرخه معیوبی وجود دارد که اگر هر طرف را انتخاب کنیم با تنگناها و فشارهایی روبه‏رو هستیم. تولید محتوای باب میل مخاطب، اگر به مذاق دولتمردان خوش نیاید یک عوارض دارد، از سوی دیگر افزایش ملاحظات برون‏سازمانی با هدف برخورداری از دو منبع مالی مهم مخاطبان را ناراضی می‏کند و تاثیرگذاری رسانه را پایین می‏آورد. من فکر می‏کنم باید در این چارچوب بحث شود که چرا بنگاهداری رسانه‏ای در ایران شکل نمی‏گیرد.
  آقای اسعدی مجموع سخنان حکایت از این دارد که در ایران به‌دلیل مداخله قوی دولت در تمامی حوزه‏ها نباید بر اساس رویکردهای حاکم بر اصول بازار به تحلیل فضای رسانه‏ای و موانع شکل‏گیری بنگاه‏های قوی در این حوزه پرداخت، شما از منظر یک چهره دانشگاهی چه ارزیابی از این سخنان دارید، فکر می‏کنید نقطه عزیمت اصلاح باید در تغییر پارادایم دولت قرار بگیرد؟
محمود اسعدی: اجازه بدهید کمی فضای بحث را باز کنیم. رسانه‏های خصوصی برای چه به وجود آمدند؟ اگر قرار است از منظر کارشناسی به این پرسش پاسخ دهم، باید بگویم برای پاسخ به نیاز، بالا بردن کارآیی و اثربخشی و... اما اگر قبلا رسانه‏ای به یک نیاز پاسخ داد باید دیگران در این مرحله توقف کنند؟ طبیعی است که پاسخ منفی است. باید برآورد نیاز کرد و بعد به آن پاسخ داد. همان‌طور که اشاره کردم، رسانه هم کالا تولید می‏کند. بنابراین کالایی که تولید می‏کند باید با کالایی که دیگران تولید می‏کنند فرق داشته باشد. نکته دیگری که می‏خواهم بر آن تاکید کنم این است که مقایسه‏های انجام‏شده به نظرم خیلی درست نیست. ما همیشه خودمان را با بزرگ‌ترین، بالاترین و مهم‏ترین رسانه‏های دنیا مقایسه می‏کنیم درحالی‌که مبنای مقایسه این نیست. مقایسه باید اصول و مبنایی داشته باشد. من همیشه ایران را از لحاظ مطبوعات با مصر و ترکیه مقایسه می‏کنم. زیرا به لحاظ تمدن، تاریخ، فرهنگ، جغرافیا و نوع کار تقریبا مشابه ما هستند. مثلا در مصر دو روزنامه الاهرام و الاخبار بیشترین شهرت و مقبولیت را دارند. در ایران هم دو روزنامه داریم به نام کیهان و اطلاعات. تقریبا به فاصله پنج یا 6 سال اختلاف، این روزنامه‏ها در دو کشور تاسیس شدند. اما بررسی کنید و ببینید روزنامه‏نگاران مهم مصری چه کسانی‏اند و روزنامه‏نگاران مهم ما چه کسانی هستند؟ ما چه اندازه خبرنگار خبره داریم که همه جا نظرات، نقدها، تفسیرها و تحلیل‏هایشان منعکس شود و مصر یا ترکیه چه جایگاهی دارند؟ سوال این است که اگر محدودیت‏ها نبود، باز هم ما می‏توانستیم جایگاه روزنامه‏نگاران مصری را داشته باشیم؟ آیا فقط این محدودیت‏ها هستند که فضای مطبوعاتی ما را این گونه بسته و محدود نگه داشته است؟ من می‏گویم، نه در خیلی از موارد این‌گونه نیست. من سهم اصلی در نبود نهادهای رسانه‏ای قوی را مدیریت بد می‏دانم. مدیریت رسانه‏ای ما علمی و حرفه‏ای نیست، تابع هدف در این نوع مدیریت، پایدار و با‏دوام تبیین نشده و مقطعی است. به همین دلیل ما نه در عرصه تربیت خبرنگار و روزنامه‏نگار درست عمل کرده‏ایم و نه توانسته‏ایم بنگاه‏های قوی ایجاد کنیم.
  آقای فتاح‏زاده شما از جنبه تجربی چه عواملی را در عقب‏ماندگی رسانه‏ای ایران دخیل می‏دانید؟ مداخله حاکمیت، مدیریت سنتی و بی‏توجهی به اصول علمی، فضای انحصاری یا...
امیر‏عباس فتاح‏زاده: من معتقدم حوزه فرهنگ به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه با شکست بازار مواجه است و این طور نیست که بگوییم دست نامرئی آدام اسمیت و بازار آزاد برای جبران این شکست جواب می‏دهد.
چرا؟
امیر‏عباس فتاح‏زاده: دلایل زیادی وجود دارد و باید جداگانه بحث کنیم اما این تصور که در کشور ما بازار مطلقا آزاد رسانه شکل بگیرد دور از ذهن است. نکته دوم را آقای دکتر اسعدی اشاره کردند که ما باید بر اساس نیازها تولید کنیم. من به این جمله اعتقاد ندارم. من معتقدم نیاز وجود دارد ما آن را به نوع خاصی از تقاضا تبدیل می‏کنیم. حداقل خودم زمانی که انتشار هفته‏نامه «سلامت» را شروع کردم، نیاز وجود داشت و ما آن را ایجاد نکردیم، بلکه محصولی ارائه کردیم که می‏توانست نیاز را به تقاضا تبدیل کند. بنابراین هنر ما این است که برویم و ببینیم چه نیازی وجود دارد آن نیاز را تبدیل به تقاضا کنیم. اما نکته‏ای که در پرسش خود مطرح کردید که یک کسب‏و‏کار، مانند رسانه، برای شکل گرفتن، نیاز به چه عواملی دارد؟ من معتقدم ایده‏، مهارت فنی، منابع مالی و سرمایه و انباشت نیروی انسانی می‏خواهد. در کنار این عوامل به انباشت مشتری یا خواننده نیز نیاز دارد. با احتساب خانواده‏های تک‏نفره‏ای که در چند سال گذشته در ایران شکل گرفته‏اند، امروز بیش از 20 میلیون خانواده ایرانی داریم. آمارها نشان می‏دهد تیراژ مطبوعات ما حدود یک میلیون نسخه است. آقای دکتر اسعدی به مقایسه مصر و ترکیه به‌دلیل شباهت‏ها اشاره کردند به نظرم الگوی خوبی است. چه اتفاقی می‏افتد که در کشوری با فاصله چند صد کیلومتر تیراژ مطبوعات روزی چندین میلیون نسخه بیشتر است. اما کل مطبوعات ایران یک میلیون تیراژ دارند؟ آیا واقعا ظرفیت ما این است؟ من به پدیده‏ای اشاره می‏کنم که در مخاطبان جامعه رسانه‏ای کشور متجلی شده است. مخاطبان ما سه دسته هستند، یک دسته مخاطبان زیر 15 سال است. به نظرم اینها بخش قریب به اتفاق محتوا و مطالب مورد نیاز خود را از رسانه دیجیتال می‏گیرند. یک دسته بین 15 تا 45 ساله‏ها هستند که اینها در دوران گذار هستند. یک گام به پیش و یک گام به عقب می‏آیند. یک دسته هم 45 سال به بالا است. برای این گروه 45 سال به بالا واقعا خیلی سخت است که در حوزه دیجیتال وارد شوند و در همین رسانه مکتوب مانده‏اند. الان شما اگر مشتریان دکه‏ها را بررسی کنید بسیاری از مراجعه‏کنندگان ثابت به دکه‏های مطبوعاتی، گروه بالای 45 سال هستند. بنابراین با فضایی مواجه هستیم که با وزن معادلش در دو کشور مصر و ترکیه هم‏سنگی ندارد زیرا دامنه مخاطب محدود است. فکر می‏کنم اگر فضایی ایجاد شود و به رسانه‏ها امان دهند که تا پنج سال آینده اگر خلاف جدی و واقعی مطابق قانون اما صرفا به تشخیص هیات نظارت بر مطبوعات نشود، آنها تعطیل، فیلتر و... نمی‏شوند، رسانه‏های داخلی ما می‏توانند به سرعت رشد کنند، فراگیر شوند و به تیراژهای فزاینده‏ای دست یابند. به هر حال برخی کارشناسان معتقدند مرکز ثقل رسانه‏ای ما در بسیاری حوزه‏ها در داخل ایران یا حداقل رسمی نیست.
  کجا است؟
امیر‏عباس فتاح‏زاده: برخی کارشناسان معتقدند در برخی زمینه‏ها یا بیرون از ایران است یا در ایران ولی به صورت غیر‏رسمی است. به عنوان نمونه بخش‏های قابل توجهی از مردم، به‌خصوص طبقه متوسط شهری، رسانه مورد استفاده‏شان در حوزه سرگرمی، فرهنگی و هنری، گاهی ورزشی یا حوزه سیاسی، اجتماعی و حتی گاهی اقتصادی کجا است؟ چقدر مطبوعات، سایت‏های مجوز‏دار داخلی یا اصلا سایت‏هایی که در داخل ایران هستند و دامنه‏شان ‏آی‏آر (ir) ثبت شده‏اند؟ مثالی می‏زنم. آقای دکتر علی لاریجانی رئیس مجلس چند ماه پیش صحبتی داشت و گفت دولت و مسوولان آمارها و وضعیت در حوزه اجتماعی را شفاف اعلام کنند. طبعا حوزه اجتماعی بسیاری از نگرانی‏های مربوط به امنیت، سیاست، اقتصاد و... را ندارد، اما چرا باید کار به اینجا برسد که انتقاد علنی رئیس مجلس را که خودش یکی از کارشناسان حوزه رسانه است، برانگیزد. من از دولت تدبیر و امید تقاضا دارم از نهادهای مسوول بخواهد مطالعات مستمری برای پایش این سوال انجام دهند که چه بخشی از مردم محتوای رسانه‏ای مورد نیاز خود را از پایگاه‌های داخل کشور می‏گیرند و چه بخشی‏اش را از خارج می‏گیرند؟ و با شهامت نتیجه‏اش را منتشر کنند. این یک سوال کلیدی است زیرا اگر پاسخ نشان داد که مرکز ثقل، داخل کشور است و به این جمع‏بندی رسیدیم که این وضع خوب است همین روند را ادامه دهیم اما اگر نتایج نشان داد وضعیت مشکل دارد سریعا و قبل از اینکه دیر بشود آسیب‏شناسی کنند، ریشه‏یابی شود و تغییراتی در سیاست‌ها، واکنش‏ها و رفتارها انجام شود. من فکر می‏کنم مجموعه حاکمیت باید با نگاه توام با سعه‏صدر روزافزون با رسانه‏ها برخورد کند. برای اینکه به نتیجه برسیم باید معیار ارزشیابی داشته باشیم. معیارها واقعا زیاد هستند. به عدد آدم‏ها معیارهای ارزشی وجود دارد، اما به نظر می‏رسد سه معیار مهم در این زمینه وجود دارد که می‏تواند یاری‏دهنده باشد و اصل قرار گیرد: «عدالت، کارآیی، کیفیت». هر سیاست عمومی در حوزه رسانه‏ها باید منجر به افزایش بهینه اینها شود.
محمود اسعدی: در پاسخ به سخنان ابتدایی آقای فتاح‏زاده که اشاره داشتند نیازی به تولید نیست و نیاز وجود دارد فقط باید آن را شناخت باید تاکید کنم این حرف با وضعیت امروز بازار رسانه همخوان نیست و به نظر من برداشت درستی از بازار رسانه نیست. اتفاقا یکی از مشکلات ما همین موضوع است. اشاره کردم کارکرد رسانه‏ها عوض شده، اما به‌دلیل نبود پیوند عمیق دانشگاه و حوزه رسانه این تغییر کارکرد را حس نکرده‏ایم. برای مثال وقتی موبایل تولید شد سطح دانش در همان حد باقی نماند مدام ارتقا یافت و حتی هر روز گوشی‏های جدید با امکانات جدید به بازار عرضه شد. در عرصه رسانه هم باید تولید نیاز شود تا تقاضا شکل بگیرد، درست است مدیران و دست‏اندرکاران رسانه باید بازاریابی کنند یا همان کشف تقاضا، اما بازار‏سازی هم لازم دارند که من نام آن را تولید نیاز می‏گذارم.
آقای رحمانیان شما نحوه فروش را یکی از عوامل پایین بودن تیراژ می‏دانید، با توجه به صحبت‏هایی که مطرح شد، به‌ویژه در حوزه تشخیص نیاز، فکر می‏کنید اگر موانع مورد اشاره کمرنگ شود، رسانه‏های ما می‏توانند به نیاز مخاطب پاسخ دهند، به گونه‏ای که تیراژ رسانه از طریق اشتراک بالا رود نه فروش دکه‏ای؟
مهدی رحمانیان: ما در حال حاضر تعدادی دکه را به صورت تصادفی روزانه آمار می‏گیریم تا مشخص شود، برای مثلا یک روز که تیتر و عکس خاصی منتشر کردیم با روزهای دیگر چه تفاوتی دارد. برآیند مشاهده‏های ما نشان می‏دهد بخشی از خریداران روزنامه به صورت عادت، روزنامه شرق را از دکه برمی‏دارند یعنی کاری به تیتر یا عکس انتخابی ندارند. در واقع تعدادی مخاطب ثابت داریم که به شرق وفادارند، اما این وفاداری مادام‏العمر نیست. وفاداری مادامی است که شرق بتواند نیازهای آنها را ارضا کند، اما تعدادی از مخاطبان هستند که به تیتر و عکس روزانه نگاه می‏کنند به بیانی دیگر به بسته‏بندی روزنامه شرق و دیگر روزنامه‏ها نگاه می‏کنند بعد تصمیم می‏گیرند چه روزنامه‏ای انتخاب کنند.
  چه درصدی است؟
مهدی رحمانیان: چون بر اساس همین نمونه‏گیری روزنامه این حرف را می‏زنم، عدد دقیق نمی‏توانم بدهم اما درصد کمی نیست. به همین دلیل هر رسانه‏ای در صورتی می‏تواند مخاطبان موجود را حفظ کند که کیفیت را در همین حد نگه دارد و در صورتی می‏تواند مخاطب را افزایش دهد که از این مرحله گذر کند. یک وجه گذار از وضعیت کنونی به وضعیت مطلوب‏تر، باز کردن فضای پرواز است. در فضای محدود نمی‏توان ظرفیت زیادی ایجاد کرد. من مدیریت را در توسعه رسانه دخیل می‏دانم و فکر می‏کنم اگر رسانه‏ای از مدیریت هوشمند برخوردار باشد تا حدی می‏تواند راه خود را باز کند و به سمت مخاطب برود، بقیه مسیر انصافا فقط در اختیار مدیریت نیست و عوامل برون‏سازمانی دخیل هستند. بنابراین من فکر می‏کنم اگر دولت موانعی را که سر راه مطبوعات گذاشته است‏، بردارد مسیر تا حد زیادی باز می‏شود. من به عنوان مدیر یک رسانه هیچ انتظاری از دولت ندارم. اتفاقا آقای بختیاری شاهد هستند من به شدت مخالف پرداخت یارانه مطبوعات هستم.
چرا؟
مهدی رحمانیان: چون اگر یارانه مطبوعات را بردارند بسیاری از روزنامه‏های کم‏تیراژ حذف می‏شوند و انتشار آنها دیگر موضوعیت ندارد. من پیشنهاد می‏دهم دولت به جای حمایت مستقیم موانع را از سر راه بردارد. مثل بخش توزیع که مشکل جدی حوزه نشر رسانه‏ای است. به‌دلیل افزایش قیمت سوخت خودروها به شهرستان روزنامه حمل نمی‏کنند و مخاطب شهرستانی که صبح قصد دارد روزنامه بخرد گزینه‏ای را انتخاب می‏کند که سریع‏تر می‏رسد. اگر در این مرحله فرصت برابری فراهم شود به نظر نتیجه مطلوب‏تری حاصل می‏شود.
  این موانعی که اشاره می‏کنید به چه شکل است؟
این موانع را می‏توان در دو بخش نـرم‏‏افــزاری و سخـت‏افـــزاری تقسیم‏بندی کرد. برای مثال در بخش نرم‏افزاری خطوط قرمزی وجود دارد که قابل شناسایی است و همگان اعتقاد دارند باید رعایت شود، منافع و مصالح ملی یکی از این خطوط است. هنجارهای اجتماعی ملاحظه دیگر رسانه‏ها است، انسان با‏هنجار، هیچ وقت هنجارشکن نخواهد بود. خط قرمز سوم هم مربوط به افراد و حریم خصوصی آنها است. یک رسانه هیچ‌وقت حق پیدا نخواهد کرد که به حریم خصوصی افراد سر بکشد. از این ملاحظات که بگذریم دیگر ملاحظات واقعا سلیقه‏ای و نانوشته است و این افراد هستند که تعیین می‏کنند کجا خط قرمز است. اگر تکلیف این خط قرمزها روشن شود در تیراژ و کیفیت مطالب، قطعا تاثیر می‏گذارد.
تعداد مراکز تصمیم‏گیری در حوزه رسانه یکی دیگر از مشکلات است. این بخش نیز باید تعیین تکلیف شود. نبود نهاد صنفی در عرصه رسانه، مشکل جدی است. اگر رسانه‏ها نهاد صنفی قوی مانند مهندسان و پزشکان داشتند می‏توانست موثر باشد. استانداردهای دوگانه از دیگر مشکلات است. برای نمونه کاریکاتوری در یک روزنامه چاپ می‏شود. روزنامه را توقیف می‏کنند، اما روزنامه دیگر، کار بدتری می‏کند برایش هیچ اتفاق و جریان‏سازی صورت نمی‏گیرد. در کنار این مشکلات بیرونی، یک مشکل درونی نیز در چند سال گذشته شکل گرفته و آن، ضعف تحریریه است، البته ریشه این ضعف هم بیرونی است. در 15سال گذشته روزنامه‏نگاران برجسته‏ای تربیت شدند، اما به خاطر مسائل و مشکلات سیاسی و امنیتی عطای روزنامه‏نگاری را به لقایش بخشیدند و این کار را رها کردند. آقای دکتر اسعدی اشاره کردند چرا ستون‏نویس موثر در ایران مانند مصر نداریم، حرف درستی است، اما یکی از دلایل، همین جوانمرگ شدن آنان در این کار است. روزنامه‏نگاری که آینده‏دار است به‌دلیل نااطمینانی‏ها یا استرس‏های خارج از حوزه کار ترجیح می‏دهد کناره گیرد به همین دلیل انباشت سرمایه انسانی شکل
نمی‏گیرد.
اتفاق بد دیگری که در این سال‏ها افتاد و به مطبوعات ضربه زد، تغییر کارکردهای نهادی بود. در نبود و خلأ احزاب، رسانه‏ها ناخودآگاه یا خود‏آگاه احساس کردند باید این کمبود را پوشش دهند، این اثر جانشینی برای مطبوعات آفت‏های مختلفی از جمله توقیف، کاهش اعتماد و... به دنبال داشت. افراط و تفریط هم یکی دیگر از مشکلات ما است. یا آنقدر تند می‌رویم که در حقیقت تیترهای روزنامه صبح به صبح مثل شلیک گلوله‏های توپخانه است یا آنقدر خودسانسوری می‏کنیم که روزنامه از خاصیت می‏افتد و مخاطب دیگر سراغش نمی‏رود. در کنار اینها نوسان قیمت کاغذ و سه برابر شدن آن از مشکلات سخت‏افزاری پیش روی مطبوعات است. اما با همه این مشکلات اگر مطبوعات ما بخواهند سرپا باشند باید به جای آنکه به سایت‏های اینترنتی وابستگی مطلق داشته باشند، تولید‏محور باشند.
امیر‏عباس فتاح‏زاده: رسانه‏ها ارزش افزوده ایجاد کنند نه تولید. چون تولید اطلاعات واقعا مفهوم کلان و متولی خاص خودش را دارد. تولید مقاله در حوزه نشریه پزشکی، یعنی انجام یک مطالعه میدانی که نشان دهد یک داروی مشخص سلامت را بیشتر می‏کند یا با بیماری مقابله می‏کند؟ گاهی برای تولید یک مقاله صدها هزار دلار هزینه می‏شود. این نیاز به سرمایه‏گذاری‏های عظیمی دارد که از عهده هیچ رسانه‏ای برنمی‏آید.
مهدی رحمانیان: ما الان بر سر واژه که دعوا نداریم مقصود من از تولید، داشتن محتوای اختصاصی از سوی یک رسانه است.
  در دوره‏ای که عصر انفجار اطلاعات نام دارد فکر می‏کنید خبر اختصاصی وجود دارد؟
بله، رسانه‏های مکتوب باید از رویداد فراتر بروند، چون رسانه‏های حوزه مجازی به‌دلیل سرعت فقط به رویداد و حواشی آن می‏پردازند، رسانه‏های مکتوب می‏توانند عمیق‏تر شوند و به صورت فرآیندی موضوع را دنبال کنند. مثلا برای اتفاق تلخی که در خیابان جمهوری افتاد اکثر رسانه‏ها بر خود حادثه تمرکز کردند، اما رسانه‏هایی بودند که با خویشاوندان و افراد در‏گیر حادثه و حتی نمایندگی خودروهای آتش‏نشانی گفت‏و‏گو کردند و موضوع را به اصطلاح باز کردند. این نوع کار با اقبال مخاطب مواجه می‏شود به شرط آنکه فضای کار وسیع‏تر شود.
  آقای بختیاری در مورد انباشت سرمایه، نیروی انسانی و مخاطب، بحثی شکل گرفت و از نبود آن به عنوان مانع برای تبدیل شدن رسانه‏ها به بنگاه یاد شد. شما فکر می‏کنید این عوامل مانع از بنگاه‏داری مطبوعاتی هستند یا عوامل دیگری در آن دخیلند؟
علیرضا بختیاری: به این عوامل هم باید توجه کرد اما عامل اصلی به اعتقاد من به ساختارها باز‏می‏گردد. رانت‏ها و سیستم اقتصادی کشور اجازه نمی‏دهد رویکرد حرفه‏ای بر عرصه‏ رسانه‏ای غالب شود. در ایران 5600 نشریه مجوز انتشار دارند، از این5600 مجوز کمتر از سه هزار نشریه در حال انتشار است. منظور از انتشار هم تیراژ بالا نیست، تاکید بر چاپ صرف است، فارغ از کمیت و کیفیت آن. سوال این است که این تعداد مجوز بر اساس چه ضرورتی درخواست و صادر شده است. برداشت‏ها این است که بخش اعظمی از تقاضاهای صدور مجوز بیش از آنکه با نگاه بازار‏سازی مطبوعاتی و پاسخ به نیاز مخاطب باشد با هدف استفاده از موقعیت و کسب رانت ارائه شده است. یعنی محدوده‏ای برای تقاضا در نظر گرفته نشده است. عمده این نشریات با تاکید بر اصول بازار منتشر نمی‏شوند. اتفاقا من در این بخش می‏خواهم تاکید کنم بخشی از چالش‏های موجود در عرصه رسانه محصول تفکر بوروکراتیک دولتی است. باید سیاست‌هایی که منجر می‏شود عرصه رسانه به یک عرصه رانتی تبدیل ‏شود بر‏چیده شود. چرا در عرصه اقتصاد از رفع انحصار و رقابتی‌شدن فضا، امنیت سرمایه‏گذاری و... دفاع می‏شود به همان دلایل باید این ملاحظات در عرصه اقتصاد رسانه مورد توجه قرار گیرد. اشاره کردم دوستان هم تایید کردند، تیغ حذف کامل یا توقیف را از گردن رسانه برداریم و به جای آن با مدیران برخورد کنند. برای مثال در قوانین کنونی تغییر کوچکی حاصل شود. هدف هم شکل‏گیری حاکمیت شرکتی در رسانه‏ها باشد. چه اشکالی دارد برای ارائه امتیاز به افراد در کنار صلاحیت‏های عمومی، صلاحیت‏های حرفه‏ای هم در نظر گرفته شود. برای مثال مدیر بانکی علاوه‌بر صلاحیت‏های عمومی صلاحیت‏های حرفه‏ای برایش در نظر گرفته می‏شود. یا برای درخواست مجوز، بسته به ترتیب انتشار حداقل‏ها به لحاظ میزان سرمایه تعیین شود. در این حالت فضا برای بنگاه مطبوعاتی شکل می‏گیرد. اما این موارد در حال حاضر در مورد مطبوعات مصداق ندارد. عده‏ای از مناسبات خود استفاده می‏کنند یا سال‏ها در انتظار می‏مانند تا مجوز یک نشریه را بگیرند، بعد امتیاز یک نشریه جابه‏جا می‏شود یا فروش می‏رود.
امیر‏عباس فتاح‏زاده: البته اگر برند باشد، اشکالی ندارد. شاید شما بگویید برند دنیای اقتصاد را می‏خواهم بفروشم، چه اشکالی دارد این کار صورت بگیرد؟ باید اجازه داد این اتفاق رخ دهد. در دنیا هم برندها خرید و فروش می‏شوند و حتی با هم ادغام می‏شوند.
بختیاری: مساله مد نظر شما داستان متفاوتی است، آنچه من اشاره می‏کنم در یک بازار غیررسمی و به خاطر انحصار دولت در دادن امتیازها شکل گرفته است.
امیر‏عباس فتاح‏زاده: صرف مجوز، یک رفتار رانتی است. قبول دارم و متفاوت از بحثی است که من اشاره کردم و اتفاقا خرید و فروش مجوز بدون آنکه برند باشد و فقط یک جواز کسب‏و‏کار باشد، از آفت‏های حوزه رسانه در ایران است.
علیرضا بختیاری: بحث من هم همین است. اگر دولت نگاه خود را عوض کند، زمینه‏های شکل‏گیری بنگاه‏های رسانه‏ای ایجاد می‏شود. از همین منظر می‏توان پاسخ این سوال را هم داد که چرا انباشت نیروی انسانی در عرصه رسانه‏ای ایران رخ نمی‏دهد. وقتی مدیر رسانه کوتاه‏مدت فکر می‏کند، به دنبال سرمایه‏گذاری روی نیروی انسانی نیست. بنابراین در چنین چارچوبی، انباشتی هم صورت نمی‏گیرد یا به همین دلیل تحریریه‏ها در ایران به سرعت و حتی دسته‏جمعی جابه‏جا می‏شوند.
چرا این رفتارها رخ می‏دهد؟ چون در زمان صدور مجوز، هیچ ارزیابی نشده که سرمایه انتشار از چه محلی تامین می‏شود یا هدف انتشار چیست؟ روزنامه در مقطعی منتشر و بلافاصله متوقف می‏شود. اعضای تحریریه پس از مدتی ناچارند از این روزنامه به جای دیگر هجرت کنند یا شخصی برای یک مقطع مشخص هزینه می‏کند و بعد از آن ضرورتی به ادامه انتشار نمی‏بیند یا اینکه در وضعیت قبلی کار را دنبال نمی‏کند. نشریه‏ای به‌دلیل دریافت یارانه، آگهی دولتی و... با حداقل نیرو و وابستگی 100 درصد به سایت‏های خبری در پایین‏ترین حد کیفیت منتشر می‏شود. چون اصلا ضرورتی به ارتقای سطح و افزایش رقابت نمی‏بیند.
  اثر یارانه‏ها را در این حوزه چگونه می‏بینید؟
علیرضا بختیاری: یارانه بازار را خراب می‏کند. البته بحث را باید تفکیک کرد. یکی بحث یارانه‏های مستقیم است که اعلام می‏شود و معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بین مطبوعات توزیع می‏کند. دیگری هم یارانه‏هایی است که به صورت غیرمستقیم در قالب بحث‏های تامین اجتماعی پرداخت می‏شود، در دنیا هم با دیدگاه‏های مختلفی یارانه به مطبوعات پرداخت می‏شود اما در کشور ما به‌دلیل عدم شفافیت برخی از این حمایت سوء‏استفاده می‏کنند و تیراژ، تعداد پرسنل و... را بالاتر از واقعیت اعلام می‏کنند. این عدم شفافیت کمک می‏کند آنها از رتبه‏ای مانند رسانه‏های دیگر که در تراز واقعی خود هستند برخوردار شوند. در واقع کمک دولت که با هدف ارتقای وضعیت رسانه‏ها است به‌دلیل سوءاستفاده نقض غرض می‏شود. به همین دلیل من اعتقاد دارم اگر این یارانه‏های مستقیم پرداخت نشود به نفع بنگاه‏های رسانه‏ای است. به جای آن دولت در زیرساخت‏ها به مطبوعات کمک کند.
  منظور از زیر‏ساخت‏ها چیست؟
بختیاری: مثلا تامین اجتماعی. به جای یارانه مستقیم سهم بیشتری از حق بیمه نیروی انسانی شاغل در مطبوعات را پرداخت کند. در بحث توزیع می‏تواند سرمایه‏گذاری کند...
محمود اسعدی: دولت باید کارها را واگذار کند به بخش خصوصی. سرمایه‏گذاری در توزیع عکس این هدف است.
بختیاری: بحث من تصدی‏گری نیست، کمک به ایجاد ساختار است. اگر زیرساخت‏های توزیع را اصلاح کند به معنای ایجاد حاکمیت نیست. حتی اصلاح ساختار اقتصادی کشور به نفع بنگاه شدن رسانه‏ها است.
  چطور؟
علیرضا بختیاری: چون در کشوری که بخش خصوصی‏ محور است، بخش خصوصی تبلیغات خود را به رسانه‏ای می‏دهد که اثر‏گذار باشد، اما در ایران چون مدیریت بنگاهی عموما دولت و شبه‏دولتی‏ها هستند، اصلا برایشان تاثیرگذاری مهم نیست. ملاک‏ها کاملا متفاوت است و حتی امکان بروز برخی مفسده‌ها نیز وجود دارد یعنی چون رانتی وجود دارد احتمال دارد برای استفاده از آن، فرد مسوول در بنگاه آگهی‏دهنده با رسانه معامله کند. معامله‏ای که به جای تامین نفع بنگاه در آن نفع شخصی دخیل است.
محمود اسعدی: من یک سوال دارم این بار یارانه را بر چه اساس توزیع کردند؟
بختیاری: پارامترهای مختلفی بود از جمله تیراژ، تعداد صفحه، گستره توزیع، نیروی انسانی، محتوا و‏...
محمود اسعدی: ایراد همین‏جا است. سیطره کمیت در همه جا حتی در دانشگاه‏ها مشکل‏ساز است. باید به جای کمیت بر محتوا تمرکز کرد و این موضوع را محور ارزیابی قرار داد، چون امکان دارد کتابی با تیراژ بالا چاپ شود اما ارزشی نداشته باشد، اما یک کتاب با تیراژ اندک اثر‏گذار باشد. نکته دیگر به بحث مدیریت رسانه‏ای باز‏می‏گردد که در صحبت‏های مجموع دوستان اشاره شد. مدیریت رسانه سیاست اجرایی دارد، تفکیک مسوولیت صورت گرفته و تقسیم کار شده است. برای مثال، وظیفه مدیر مسوول سرمقاله‏نویسی نیست حتی سردبیر هم نیازی ندارد جز در مواقع ضروری سرمقاله بنویسد. اما عرف رایج در ایران این است که مدیر مسوول خود را در نوشتن سرمقاله یا حتی انتخاب تیتر محق می‏داند. جایگاه باید مشخص شود خبرنگار کار خود را انجام دهد، ستون‏نویس به وظیفه خود بپردازد و مدیر مسوول هم باید مسوولیت‏های خود را داشته باشد. اگر می‏خواهید اصول حرفه‏ای بنیانگذاری شود از خودتان شروع کنید، منتظر دولت نمانید یا اصلاحات را موکول به مباحث یارانه و مقوله‏های دیگر نکنید.
  آقای فتاح‏زاده شما قائل به شکست بازار بودید. در شکست بازار دولت باید برای جلوگیری از این رخداد با هدف تنظیم مداخله کند، بنابراین قاعدتا نباید با حذف یارانه موافق باشید؟
امیر‏عباس فتاح‏زاده: من معتقدم در حوزه رسانه‏ها نمی‏توان از بازار آزاد تبعیت کرد. مطالعه‏ای اخیرا منتشر شده که اتفاقا نسخه ترجمه‏شده آن روی سایت معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد است که نشان می‏دهد در کشورهای اروپایی مانند آلمان، فرانسه، انگلیس و برخی از کشورهای توسعه‏یافته، با کمال تعجب در نگاه اول، ده‏ها میلیارد دلار یورو صرف یارانه مستقیم و غیرمستقیم رسانه‏ها شده است. چگونه ممکن است دنیای توسعه‏یافته از رسانه حمایت صریح کند و ما در یک کشور در حال توسعه بگوییم نه. اما یارانه صرفا یک ابزار است. این ابزار می‏تواند منجر به توسعه یا عقب‏ماندگی شود. آنچه مهم است، هدفمندی یارانه‏های عمومی است. اگر هدف‌گذاری درست صورت بگیرد ما به نقطه بهینه‏ای از عدالت، کارآیی و کیفیت، ارتقا خواهیم یافت. یک مثال می‏زنم. کیوسک‏های مطبوعاتی ما امکان عرضه حداکثر 100 عنوان نشریه را دارند. در صورتی که ما الان نزدیک به سه هزار عنوان نشریه در حال انتشار داریم. گفته می‏شود بیش از 500 عنوان نشریه با هدف عرضه توسط کیوسک منتشر می‏شوند. تکلیف این تعداد نشریه با محدودیت عرضه در کیوسک‏ها چه می‏شود؟ این مشکلات باید حل شود. من نفس یارانه را نه مثبت می‏دانم و نه منفی. اما از آنجایی که معتقدم بازار کامل در این حوزه برقرار نیست معتقدم برقراری یارانه به شرط هدفمند بودن درست است؛ بنابراین اگر با مطالعات آمایش سرزمین و... واقعا تعریف شود که کشور نیاز به چند نشریه عمومی، تخصصی و... دارد، در عین حال اجازه تنوع فرهنگی مناسب داده شود، وجود یارانه‏ها کمک‏کننده است. اما این نباید مانع انتشار نشریات و رسانه‏هایی شود که مایلند بدون بهره‏مندی از یارانه‏های عمومی منتشر شوند. به نظر من به جای اینکه به صرف یارانه بپردازیم به هدفمندی‏اش بپردازیم. باید یک اجماعی از علمای علم رسانه به ما بگویند که چشم‏انداز رسانه‏ای ما در پایان این دولت یا پنج سال دیگر یا در هر مقطع زمانی چه باید باشد. طبعا اگر می‏خواهیم به اهداف مندرج در سندچشم‏انداز برسیم، باید به این مساله توجه کنیم. آن وقت پرداخت یارانه باید در راستای دستیابی به آن هدف انجام شود.
  شاخص‏تان چیست؟
امیر‏عباس فتاح‏زاده: شاخص من دستیابی به عدالت، کارآیی و کیفیت است.
  عدالت یک مفهوم مورد مناقشه است.
امیر‏عباس فتاح‏زاده: عدالت تعریف دارد. تمامی مکاتب اعم از سیاسی، اقتصادی و... به مهم‏ترین سوالی که جواب داده‏اند، عدالت است. هیچ مکتبی نیست که در قبال موضوع عدالت بی‏تفاوت باشد.
  اما ممکن است در یک دوره، قوه‌مجریه دو رویکرد متفاوت در عرصه رسانه به وجود آورد. برای مثال در دولت دهم همین اتفاق افتاد، این نمی‏تواند محل مناقشه باشد؟
مهدی رحمانیان: من با آقای بختیاری موافقم که یارانه اگر بخواهد پرداخت شود باید به زیرساخت‏ها پرداخت شود. ببینید اگر این امکان فراهم شود که روزنامه به تمامی شهرستان‏های ایران برسد، شرق حتما یکی از آن روزنامه‏ها است. اگر روزنامه شرق بتواند به شهرستان‏ها برود تیراژش دو برابر وضع موجود می‏شود. افزایش دو برابری تیراژ بیشتر از یارانه ارزش دارد. در این حالت روزنامه‏هایی که آقای بختیاری اشاره کردند با هدفی غیر‏از جذب مخاطب منتشر شده‏اند خودبه‏خود حذف می‏شوند.
دولت به جای اینکه بیاید یارانه را به صورت نقد به حساب رسانه واریز کند، سیستم اشتراک را درست کند یا کاری که هم‏اکنون قصد دارد انجام دهد کار بسیار زیبایی است. اعلام شده رسانه‏ها لیست بیمه‏ای خود را به این معاونت تحویل دهند، سهم کارفرما از محل حق بیمه را در شش ماه اول‏، آنها پرداخت می‏کنند. این یک تصمیم ضد‏رانتی است و به نفع روزنامه‏هایی است که خبرنگاران خود را بیمه کرده‏اند. این اقدامات می‏تواند در توسعه رسانه‏های موثر تاثیرگذار باشد. اگر پرداخت کمک‏های دولت هدفمند شود اتفاقا اقتصاد رسانه به معنی حرفه‏ای شکل می‏گیرد و می‏توان بازار رسانه‏ای ایجاد
کرد.