مجید منصور رضایی

حجت وثاق

بافت‌های تاریخی میراثی گرانقدر از گذشتگان این سرزمین و جزئی از هویت و شناسنامه فرهنگی ساکنان اصلی شهرها هستند؛ میراثی که به‌عنوان ثروت فرهنگی لازم است با بهترین شیوه حفظ شود و به نسل آینده برسد.

بافت‌های کهن شهرهای ایران در دهه‌های اخیر به سبب نبود چشم‌اندازی معین و شفاف برای حفاظت و توسعه، از همراهی با سایر بافت‌های شهری جا مانده‌اند. از طرفی با ظهور تفکرات شهرسازی و مداخلات غیراصولی، آسیب‌هایی کالبدی و اجتماعی به آنها وارد شده است. این نوشتار در پی شناخت چگونگی تاثیرات احیا و تغییر کاربری بناهای تاریخی و فرهنگی بر روند معاصرسازی و احیای حیات مدنی در بافت‌ها و فضاهای کهن شهری از راه مطالعه موردی در محله فهادان یزد است. بافت تاریخی یزد با وسعت تقریبی ۷۰۰ هکتار و محلات تاریخی‌ که هر یک دارای هویت و شخصیت خاص فرهنگی هستند، در دو دهه اخیر به‌منظور بازیابی جایگاه والای تاریخی‌شان محیطی مداخلاتی در مقیاس‌های مختلف بوده‌اند.

محله فهادان در شهر تاریخی یزد هم دارای اماکن ثبت شده در فهرست میراث ملی است و هم در سال‌های اخیر در آن طرح‌های توسعه و حفاظت انجام شده است. برای تحلیل تاثیر احیای بناهای تاریخی بر محله فهادان، نخست شاخص‌های حیات اجتماعی مرتبط با موضوع تحقیق مواردی همچون امنیت، سطح زندگی ساکنان، امنیت در محیط، پویایی بافت، رونق صنایع دستی، تعیین و تعریف شده‌اند. سپس با نظرخواهی از ساکنان فهادان و مراجعان از طریق پرسشنامه و تحلیل آماری اطلاعات به دست آمده استنتاج‌های نهایی مقاله انجام شده است. نتیجه مطالعات نشان می‌دهد که تاثیر احیای بناهای تاریخی مطالعه‌شده بر محله مشابه است.

نتیجه حاصل از ارزیابی پرسش‌نامه‌ها در سه نمونه زندان اسکندر، خانه لاری‌ها و خانه تهرانی‌ها، نشان می‌دهد که با در نظر گرفتن میزان تحقق‌پذیری اهداف و معیارهای احیای حیات اجتماعی بافت، در هر یک از این نمونه‌ها تا چه حد به موضوع احیا توجه شده و این اقدام چقدر بر آنها اثرگذاشته است.

بررسی تاثیرات مختلف احیای بناهای تاریخی مورد مطالعه نشان از همسانی و مشابهت تعدادی از آنها دارد. در زمینه اهداف اقتصادی، مهم‌ترین تاثیر احیای بناهای تاریخی بر بافت، توسعه صنعت گردشگری بوده است که این امر تحقق اهداف کالبدی-فضایی‌ همچون بهسازی پیاده‌روها و مسیرهای دسترس، اهداف اجتماعی به‌ویژه افزایش امنیت محیط و اهداف فرهنگی مانند توجه به ارزش‌های معماری بافت را به‌دنبال داشته است. نتیجه نظرسنجی‌ها از تاثیر اندک احیای ابنیه تاریخی بر نیازهای ساکنان و مسائل حیاتی بافت حکایت می‌کند؛ همچنان‌که تغییر تصور زوال و تباهی محله، انگیزش مرمت بناها، ارتقای سطح زندگی ساکنان محله و رونق صنایع دستی و بومی را نیز در پی نداشته و در مواردی آثار نامطلوبی به همراه داشته است. مثلا می‌توان از سرمایه‌گذاری‌های اخیر بخش خصوصی با اهدافی صرفا اقتصادی یاد کرد که به کاهش ارتباط میان ساکنان بافت و ابنیه تاریخی احیا شده انجامیده است. خدمات این بناها با هزینه‌ای بسیار بالاتر از سطح درآمد ساکنان بافت عرضه می‌شود. پیامد این مساله آن است که این بناها در جلب مخاطب محلی ناتوان بمانند و در نتیجه فاصله میان افراد ساکن در بافت و مراجعان بناها افزایش یابد. همچنین عملکرد بناهای تاریخی احیا شده در جلب مشارکت اهالی ساکن بافت بسیار ضعیف بوده و هیچ گونه اقدام خلاقانه‌ای از سوی مدیریت این بناها در زمینه ایجاد بستری جهت کارآفرینی برای این ساکنان انجام نگرفته است. خود بناها هم در مواردی به ساختمان‌هایی تک‌افتاده در بافت بدل شده‌اند و تعامل چندانی با بافت پیرامونشان ندارند.

به هر صورت، اگرچه تشویق سرمایه‌گذاران بخش دولتی و خصوصی در بافت به‌منظور احیای کارکردهای مختلف نقش انکارناپذیری در حفاظت بافت‌های تاریخی دارد، ‌باید با برنامه‌ریزی و تدوین سیاست‌های اقتصادی مناسب و خلاقانه این مقصود را همواره در نظر گرفت که هر چند بافت‌های ارزشمند دارای بسیاری جاذبه‌های موقت و مقطعی هستند، برای ساکنانشان، محلی برای زندگی و در تداوم بقای آنان موثرند؛ بنابراین در نخستین گام باید به نیازها و خواسته‌های ساکنان بافت پاسخی مطلوب داده شود و این مساله است که دست‌اندرکاران و کارشناسان در حال حاضر دست‌کم در عمل به شکلی ساده‌انگارانه‌ به آن می‌نگرند.

خانه لاری‌ها

خانه لاری‌ها با مساحت ۱۷۰۰ و زیربنای ۱۲۰۰ مترمربع در قلب بافت تاریخی و در لبه گذر یوزداران قرار دارد.

مردم محل، استقرار اداره میراث در خانه لاری‌ها و آثار آن را بر پویایی محل به لحاظ اجتماعی و اقتصادی مثبت ارزیابی و بیان می‌کنند که هم‌اکنون بین کاربری سازمان اسناد و ایشان از نظر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رابطه متقابلی ایجاد شده است.

زندان اسکندر (مدرسه ضیاییه)

زندان اسکندر یا مدرسه ضیاییه در مرکز محله فهادان و در کنار بقعه دوازده امام واقع شده است.

سازمان میراث فرهنگی ضمن حفاظت و احیای بنای مذکور، نقش آن را تا حد بازارچه‌ای کوچک تقلیل داده است. با این حال، زندان اسکندر نسبت به سایر بناهای مورد مطالعه، با تحقق‌پذیری ۴۵ درصدی، از موفقیت بیشتری در احیای بافت برخوردار بوده است.

خانه تهرانی‌ها

خانه تهرانی‌ها در بخش شمال غربی میدانچه فهادان و روبه‌روی زندان اسکندر واقع شده است.

خانه تهرانی‌ها به‌منظور انطباق با عملکرد هتل، با توجه به معیارهای معماری دوره قاجار و هماهنگ با بافت فهادان نوسازی (احیا، تغییر و حفاظت) شد و حیات بافت را در مقیاس بنا استمرار بخشید.