احمد پنجه‌پور

وکیل پایه یک دادگستری

Ahmad.panjehpour@gmail.com

ایران به مثابه یک کشور باستانی و با قدمت، آثار و مناطق تاریخی فراوانی دارد که هر ایرانی در هر گوشه از این مملکت، به‌سادگی می‌تواند چند مورد آن را در نزدیکی محل زندگی خویش نام برده و از آن دیدن کند.

ایکوموس، یا شورای بین‌المللی ابنیه و محوطه‌ها (International Council on Monuments and Sites) از این منظر برای ایران اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند. ایکوموس در سال ۱۹۶۵ در ورشو پایه‌گذاری شد تا مشاوری برای یونسکو در رابطه با میراث‌ جهانی باشد؛ به گونه‌‌ای که به عنوان یک تشکل غیردولتی در سطح گسترده تعریف شده و مهم‌ترین مرجع بین‌المللی است که در زمینه حفاظت از بناها و محوطه‌های تاریخی به صورت تخصصی فعالیت می‌کند.این نهاد بین‌‌المللی که ایران نیز به آن پیوسته، کشورها و سازمان‌های مسوول حفظ میراث فرهنگی و گردشگری را تشویق و ملزم به رعایت حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی می‌کند.

مقر این تشکیلات در پاریس است و در حال حاضر با بیش از ۱۰۰ کمیته ملی و ۲۰ کمیته علمی در سطح جهان گسترش یافته که از جمله کمیته‌های علمی بین‌المللی ایکوموس می‌توان به کمیته تخصصی بین‌المللی جهانگردی فرهنگی، باغ‌ها و محوطه‌های تاریخی، مرمت سنگ، مرمت چوب، شهرهای تاریخی، معماری خشتی و میراث فرهنگی زیر آب اشاره کرد. این کمیته‌ها وظیفه تدوین رهنمودها و منشورهای بین‌المللی در هر یک از رویکردهای مرتبط با حفاظت، پژوهش، مرمت و معرفی میراث غیر منقولی را بر عهده دارند که نیازمند کسب آگاهی از آخرین پیشرفت‌های دانش بشری در آن زمینه است. در اساسنامه ایکوموس محدودیتی برای تشکیل این کمیته‌ها در نظر گرفته نشده و بنا بر صلاحدید کمیته اجرایی ایکوموس در حوزه‌های مختلف، تشکیل می‌شود.

ایکوموس در ایران

ایران از جمله کشور‌هایی است که کمیته ملی ایکوموس در آن فعالیت کرده و کارشناسان آگاه از حوزه میراث فرهنگی به عضویت آن درآمده‌اند. کمیته ملی ایکوموس در ایران، ۲۹ فروردین سال ۸۱، همزمان با روز جهانی ایکوموس به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. بنا بر گزارش سال ۸۱ دبیرخانه ایکوموس در ایران، این نهاد موسسه‌ای فرهنگی، علمی، تخصصی، غیرسیاسی و غیردولتی است که با هدف ترویج و گسترش فرهنگ مطالعه و معرفی بناها و محوطه‌های تاریخی، تشویق به حمایت، حفاظت، احیا، مرمت بناها و محوطه‌های تاریخی و ترویج فرهنگی آن در سطوح ملی و بین‌المللی تشکیل شده و از دیگر اهداف آن جلب نظر موسسه‌ها و نهادها نسبت به اهمیت بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی است.

در حال حاضر شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی در ایران، فعالیت‌هایی را در زمینه همگون‌سازی جایگاه میراث فرهنگی با معیارهای جهانی و رفع خلأهایی چون تدوین منشور مرمت انجام می‌دهد. برای نمونه، کارلو بارباتو، نماینده ایکوموس از سوی یونسکو، برای سرکشی، بررسی چگونگی حفاظت و وضعیت حریم مسجد جامع اصفهان و به‌ویژه میدان نقش جهان، تیرماه سال گذشته به ایران سفر کرد. ۱۸ آوریل ۲۰۱۵ (۲۹ فروردین ۱۳۹۴) «ایکوموس» (شورای بین‌المللی محوطه‌ها و بناهای تاریخی)، ۵۰ ساله شد و گرچه شاید سال‌های نخست این نیم قرن به برنامه‌ریزی و چگونگی حفاظت از محوطه‌ها و بناهای تاریخی گذشت، اما دست‌کم از ۱۵ سال گذشته تاکنون با نام‌گذاری سالانه از سوی این شورا، توجه‌ها به سمت حفاظت از محوطه‌ها و بناهای تاریخی سوق داده شده است تا به مرور این توجه‌ها و حفاظت‌ها بیشتر شود.

ایکوموس چه اهدافی را دنبال می‌کند؟

-داشتن بیشترین تاثیر برای حفاظت از شهرهای تاریخی و هر آبادی تاریخی دیگر و برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای در همه سطوح.

-تلاش برای حفظ خصوصیاتی که باید حفظ شوند یعنی ویژگی تاریخی بودن شهر یا منطقه شهری و همه عناصر مادی و معنوی که این ویژگی را متجلی می‌کند از جمله الگوهای شهری که با معابر و خیابان‌ها مشخص می‌شود، ارتباطات بین ساختمان‌ها و فضاهای سبز و باز، شکل ظاهری ـ داخل و خارجی ـ ساختمان‌ها که با مقیاس، اندازه، سبک، مصالح ساختمانی، رنگ و تزئینات مشخص می‌شود و ارتباط میان شهر یا منطقه شهری و محیط اطراف آن که محیط طبیعی و محیط ساخته دست بشر را در بر می‌گیرد.

- حفاظت از یک شهر یا منطقه شهری تاریخی، مستلزم دوراندیشی، یک رهیافت سیستماتیک و انضباط عملی است که در این راستا باید از سخت‌گیری و عدم انعطاف پرهیز کرد چرا که موارد فردی می‌تواند مشکلات خاصی در پی داشته باشد.

ایکوموس برای دستیابی به اهداف گرانبهای خود نقشه راه و روشی تدوین کرده است. ایکوموس به‌طور خاص به چیزی که ما در ساخت و سازهای غیرکارشناسی خانه‌های ایرانی در شهرهای کوچک و بزرگ خود دست می‌زنیم، می‌پردازد. از منظر این شورای جهانی، هنگامی که لزوم ساخت ساختمان‌های جدید یا جرح و تعدیل ساختمان‌های موجود احساس شد، رعایت شبکه معابر موجود به‌خصوص با توجه به مقیاس و اندازه ضروری است و نباید از خلق عناصر جدید هماهنگ با محیط بازماند؛ چرا که این قسمت‌ها می‌توانند به غنای منطقه کمک کنند. از سوی دیگر ایکوموس به موردی که غالبا در رفت و آمد شهری به‌ویژه در شهرهای دارای آثار تاریخی فراوان در ایران از آن غافلیم توجه کرده است؛ به این معنا که عبور و مرور وسایط نقلیه داخل یک شهر یا منطقه شهری تاریخی ‌باید کنترل شود و برای ساخت پارکینگ‌ها به نحوی که به بافت تاریخی یا محیط آن آسیب نرسانند، برنامه‌ریزی شود. همچنین در صورت لزوم پیش‌بینی ساخت بزرگراه‌های عمده در برنامه‌ریزی شهری یا منطقه‌ای، طراحی این بزرگراه‌ها باید به گونه‌ای باشد که با عبور از میان شهر یا منطقه‌ شهری تاریخی در آنها شکاف ایجاد نکنند، بلکه دسترسی به آنها را آسان کنند.