احمد پنجه‌پور وکیل پایه یک دادگستری یکی از اولین ارجاعات تاریخی درخصوص مکتوبه‌ای که نقشی همچون گذرنامه داشته است، به زمان اردشیر یکم باز‌می‌گردد. در کتاب مقدس یهودیان، مربوط به ۴۵۰ سال قبل از میلاد مسیح چنین آمده است که نحمیا (مباشر مخصوص خشایارشاه) در زمان پادشاهی اردشیر، برای سفر به یهودیه(از مناطق جنوبی فلسطین) از وی نوشته‌ای دریافت نمود که در آن از حکام سرزمین‌های خارج از ایران خواسته شده بود، به تبعه او اجازه ورود به سلامت و بی‌خطر تا مقصد بدهند. اما گستردگی استفاده از گذرنامه(پاسپورت) مربوط به زمان جنگ جهانی اول است. در سال ۱۹۲۰، زمانی که جامعه ملل، به‌عنوان مهم‌ترین سازمان جهانی آن زمان، همچنان حیات سیاسی داشت، کنفرانسی در پاریس برای نخستین بار، درخصوص موازین و تشریفات گمرکی گذرنامه برپا و رهنمودهایی درخصوص گذرنامه‌ها به کشورها توصیه شد.

در نهایت، در سال ۱۹۸۰، سازمان بین‌المللی هوانوردی کشوری(ایکائو)، به‌عنوان یک نهاد تخصصی سازمان ملل متحد، در مورد گذرنامه‌ها موازین یکسان و متحد‌الشکلی را برای تمامی کشورهای عضو سازمان مقرر کرد که هم اینک همه دولت‌ها از آن استفاده می‌کنند.

گذرنامه چیست؟

گذرنامه، سندی است که توسط دولت‌ها به اتباع خود جهت مسافرت‌های بین‌المللی داده و در آن، ملیت، نام، تاریخ تولد، امضا و سایر مشخصات هویتی فرد لحاظ می‌شود. مطابق با مقررات ایکائو گذرنامه‌ها برای پیشگیری از هرگونه سوء‌استفاده به ویژه جعل، باید توانایی خوانده شدن توسط دستگاه‌های گذرنامه‌خوان داشته باشند.

مطابق با ماده یک «قانون گذرنامه» مصوب ۱۳۵۱ و اصلاحات متعاقب آن، گذرنامه سندی است که از طرف ماموران صلاحیتدار دولت جمهوری اسلامی ایران، مذکور در این قانون برای مسافرت اتباع ایران به خارج یا اقامت ‌در خارج یا مسافرت از خارج به ایران داده می‌شود.

برابر با ماده سوم همین قانون، خروج از کشور بدون داشتن گذرنامه ممنوع است و هر ایرانی که بدون گذرنامه یا اسناد در حکم گذرنامه از کشور خارج شود، به حبس از یک تا دو سال یا پرداخت جزای نقدی از یکصد هزار تا ‌پانصد هزار ریال محکوم خواهد شد (ماده ۳۴).

استفاده از گذرنامه اما، علاوه بر اینکه به دولت‌ها کمک می‌کند وضعیت اتباع خود را در همه جای جهان کنترل و نظارت کنند، برای خود فرد نیز این فایده را دارد که در صورت به خطر افتادن یا بروز حادثه و مشکل با مراجعه به سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های کشور متبوع خود با نشان دادن گذرنامه، بلافاصله ماموران سیاسی کشور را از هویت خود مطلع کند و از حمایت‌های سیاسی و سایر حمایت‌های ممکن بهره‌مند شود. واضح و آشکار است فردی که بدون گذرنامه و مثلا برای فرار از خدمت سربازی و با هزار مشقت از مرز خارج می‌شود علاوه بر اینکه عمل مجرمانه‌ای انجام داده، هر زمان در کشور رویت شد، تحویل مقامات قضایی می‌شود؛ همچنین خود را از حداقل حمایت‌ها از سوی مقامات کشور خود در کشور بیگانه بی‌بهره می‌سازد یا حداقل به سختی فراوان خواهد افتاد.

گذرنامه ما از کدام نوع است؟

گذرنامه‌ها، در قانون گذرنامه به سه دسته تقسیم می‌شوند: گذرنامه سیاسی، خدمت و عادی. گذرنامه‌های سیاسی و خدمت (که موضوع بحث ما نیست) همان‌گونه که از نام آن پیدا است برای مقامات مسوول کشوری از سوی وزارت امور خارجه و برای مدت یک سال یا تا پایان ماموریت صادر می‌شود و پس از پایان ماموریت نیز باید تحویل آن وزارتخانه شود.

صدور گذرنامه عادی (که غالب مردم از این نوع گذرنامه استفاده می‌کنند) در ایران بر عهده نیروی انتظامی (اداره گذرنامه) و در خارج از ایران با ماموران کنسولی است.

مطابق با ماده ۱۶ همین قانون به اشخاص زیر هیچ نوع گذرنامه برای خروج از کشور داده نمی‌شود:

۱- کسانی که به موجب اعلام کتبی مقامات قضایی حق خروج از کشور را ندارند.

۲- کسانی که در خارج از ایران به سبب تکدی یا ولگردی یا ارتکاب سرقت و کلاهبرداری یا به هر عنوان دیگر دارای سوء‌شهرت باشند.

۳- کسانی که مسافرت آنها به خارج کشور به تشخیص مقامات قضایی مغایر مصالح جمهوری اسلامی ایران باشد.

همچنین، دولت می‌تواند از صدور گذرنامه و خروج بدهکاران قطعی مالیاتی و اجرای احکام دادگستری و ثبت اسناد و متخلفین از انجام تعهدات ارزی ‌طبق ضوابط و مقرراتی که در آیین‌نامه تعیین می‌شود جلوگیری کند. در این خصوص، شاید تاکنون نام افراد زیادی را که به سبب تخلفات مالیاتی ممنوع‌الخروج شده‌اند؛ از رسانه‌ها شنیده باشید. گذرنامه برای مسافرت به کلیه کشورها اعتبار دارد مگر به کشورهایی که دولت در موارد مقتضی مسافرت اتباع ایران را به آن کشورها‌ ممنوع یا محدود کرده باشد. این نکته به سبب اهمیت در خود گذرنامه نیز قید شده است و قانونگذار برای متخلف، مجازات سنگینی وضع کرده؛ به‌طوری که هر ایرانی بر خلاف این قانون عمل کند، به حبس از دو سال تا پنج سال و محرومیت از داشتن گذرنامه از سه سال تا پنج سال محکوم می‌شود. مدت اعتبار گذرنامه جدید از تاریخ صدور پنج سال است. شرایط صدور و تمدید یا احیانا مفقود شدن و نحوه دریافت گذرنامه جدید را از دفاتر خدمات الکترونیک انتظامی (پلیس+۱۰) بخواهید.