کویر؛ مزرعه حاصلخیز اقتصاد گردشگری

مینا رشیدی: اواخر سال گذشته بود که معاون گردشگری کشور با حضور در مناطق کویری استان اصفهان، از اراده سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای توسعه گردشگری در کویر خبر داد و گفت: نباید این تلقی اشتباه را داشته باشیم که مناطق بیابانی و کویری کاربردی ندارند و باید از این نواحی برای رونق اقتصاد، توریسم و به‌خصوص طبیعت‌گردی بهره ببریم. او در همان بازدید دستور تشکیل تشکلی را برای راهبری اقامتگاه‌های بوم‌گردی صادر کرد تا هم این نوع کسب‌وکارهای کوچک سازمان‌مند شوند و هم امکان توسعه آنها فراهم آید. به گزارش «دنیای اقتصاد»، اکنون گفته می‌شود استاندارد اقامتگاه‌های بوم‌گردی به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری داده شد تا در هیات دولت به بحث و بررسی گذاشته شود، اما هنوز خبری نشده و اقامتگاه‌های بوم‌گردی با همان شاخص‌های قدیمی اداره می‌شوند.

به گفته مدیر موسسه بوم‌گردی بیشتر این اقامتگاه‌ها توسط یک خانواده محلی اداره می‌شوند که کارکرد آنها تنها جنبه اقامتی ندارد، بلکه در آن فعالیت‌های مختلفی مانند ارائه غذا و نوشیدنی بومی، ساخت، آموزش و فروش صنایع‌دستی محلی، اجرای نمایش و موسیقی سنتی و برگزاری رویدادهای بومی انجام می‌شود. در واقع این یک شیوه میهمان‌پذیری در روستاها با حفاظت از منابع و توسعه و بهره‌برداری پایدار از جاذبه‌های طبیعی در کنار ایجاد درآمد است.

اشکان بروج البته تاکید می‌کند‌ که هر اقامتگاهی نمی‌تواند اقامتگاه‌ بوم‌گردی باشد و باید استانداردهایی را رعایت کند. او در گفت‌وگو با «ایسنا» خاطرنشان می‌کند: استانداردهایی برای این اقامتگاه‌ها تهیه شده که اواخر مردادماه امسال به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ارائه شد و قرار بود به هیات دولت برسد تا مصوب و لازم‌الاجرا شود.

وی تاکید می‌کند: اقامتگاه‌های بوم‌گردی طبق استانداردهای تعیین شده باید زیرساخت‌های گردشگری را اصولی رعایت کنند و این شاخص مهمی در بحث کیفیت است، مثلا دلیل ندارد وقتی بنایی کاه‌گل است، سرویس بهداشتی مناسب نداشته باشد. ما همه شاخص‌ها را طبق قاعده و نیاز تعیین کرده‌ایم.

کارآفرینی توریستی

اکنون بیش از ۱۰سال است که کسب‌وکارهای کوچک اعم از اقامتگاه‌های بوم‌گردی در نواحی کویری و بیابانی بخشی از اقتصاد محلی را به خود اختصاص داده است. با این همه رونق این مناطق چندان هم آسان نیست. توسعه در اقلیم‌های خشن و بیابانی اغلب با مشکلات بسیاری رو به رو است. شرایط آب و هوایی نامطلوب بر اقتصاد منطقه تاثیر می‌گذارد و دامنه فعالیت‌های مردمان منطقه و الگوهای معیشتی آنها را محدود می‌سازد. نبود کار و تنوع شغلی اندک در کنار سطح رفاه اجتماعی پایین منجر به خالی شدن جمعیت منطقه و به‌صرفه نبودن ایجاد امکانات و زیرساخت‌های مورد نیاز آنها می‌شود. همراه با کاهش جمعیت، فرهنگ و آداب و رسوم گذشته به فراموشی سپرده شده و شیوه‌های سنتی تولید و رویداد‌های فرهنگی کنار می‌روند.

از سوی دیگر، روستاهای کویری و بیابانی دارای جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی بسیاری هستند و پتانسیل‌های قابل توجهی برای توسعه گردشگری ایجاد می‌کنند و گردشگری می‌تواند بهترین روش برای احیا و توسعه دوباره این نواحی بکر باشد. البته نباید فراموش کرد اگرچه گردشگری و ورود گردشگر می‌تواند منافع بسیاری را مانند ابقا و حفظ مشاغل موجود در روستا، ایجاد اشتغال، تنوع شغلی، فعالیت‌های چندگانه و دریافت درآمدهای اضافی، حمایت از کشاورزی و کویر نشینی، حفاظت از مناظر، چشم‌اندازها، محیط‌زیست و طبیعت، حمایت از بقای سکونتگاه‌های کوچک‌تر، هنرها و صنایع دستی روستایی، افزایش امکانات فرهنگی و... فراهم سازد، اما اگر در به دست آوردن این منافع، اصول پایداری رعایت نشود توریسم نمی‌تواند قول‌های خود را محقق کند و حتی ممکن است مشکلات جدیدی را نیز در محیط زیست و بافت

اجتماعی - فرهنگی شکننده مناطق روستایی ایجاد کند. اینجا است که به کارآفرینی‌های بومی - محلی و کسب‌وکارهای کوچک خانوادگی به‌دلیل داشتن جنبه‌های پایدار بیشتر، تاکید می‌شود. این‌گونه کسب‌وکارها تعامل‌های معنادارتری را بین ساکنان محلی و گردشگران ایجاد می‌کنند و با تاکید بر مالکیت محلی، اثرات تکاثری را در جامعه میزبان افزایش داده و مانع از نشت اقتصادی می‌شود. کسب و کارهای خانوادگی کوچک نظیر آنچه اقامتگاه بومگردی خوانده می‌شود، ‌بدون سرمایه‌گذاری‌های زیاد ایجاد می‌شوند و کارمندان زیادی نمی‌خواهند و ترجیحا از افراد خانواده برای انجام کارها استفاده می‌کنند. در حقیقت این خانواده‌های کارآفرین، به شیوه خاص خود به صورت کاتالیزور عمل و اقتصاد محلی جوامع روستایی و حاشیه‌ای را تحریک می‌کنند. این کسب‌وکارها توانایی پایدار و جاودانه ساختن محیط‌زیست، صنایع دستی، میراث و سنت‌هایی را دارند که ممکن است در صورت نبود این زندگی تازه، از بین بروند.

نمونه موردی

گردشگری در روستاهای مصر و فرحزاد که در ۴۰۰ کیلومتری شهر اصفهان و درست در میان کویر مرکزی قرار گرفته‌اند، در بخش عمده‌ای از سال به فعالیت اصلی منطقه تبدیل شده است. اقامتگاه‌های بومگردی در این منطقه توانسته‌اند توسعه اقتصادی را به همراه داشته باشند و علاوه‌بر اشتغالزایی، بر افزایش درآمد بومی‌ها نیز کمک کنند، اما هنوز این دو روستا با مشکلات بسیاری رو به رو هستند. سختی یافتن وسایل نقلیه برای آمد و شد به روستا، تامین گازوئیل و سوخت مورد نیاز سافاری‌ها و تاسیسات اقامتی، عدم تخصیص سهمیه سوخت به این نوع کسب‌وکارهای خانوادگی و بومی، نورپردازی‌های غیراصولی و نامناسب که به جای روشن کردن زمین از عظمت و زیبایی آسمان کویر می‌کاهد و بعضا تجربه گردشگران نجوم را خدشه‌دار می‌سازد. در این بین از همه مهم‌تر بحث آموزش است. آموزش‌هایی که می‌تواند کیفیت تجربه گردشگران را ارتقا دهد و میزان بهره‌مندی خانواده‌ها را از عواید گردشگری بیشتر سازد. آموزش‌هایی که آنها را با ماهیت نوع کسب‌وکارهایشان آشنا سازد و بهره‌وری آنها را افزایش دهد. البته این آموزش در طرف تقاضا نیز بسیار اساسی است.

کمرنگ شدن و نادیده گرفتن بحث آموزش چه برای گردشگران و چه برای راهنمایان تور آنان می‌تواند به فاجعه‌ای زیست محیطی و فرهنگی تبدیل شود. فرهنگ شکننده و بافت سنتی برخی از مناطق بر لزوم آموزش و اجرای انواع خاصی از گردشگری چون اکوتوریسم و گردشگری مسوولیت‌پذیر تاکید می‌کند. آیا واقعا گردشگرانی که به این منطقه می‌آیند آموزش‌های لازم را برای برخورد با جامعه محلی دیده اند؟ آیا در مورد اکوسیستم حساس کویری و نوع تعامل با آن چیزی می‌دانند؟ آیا راهنمایان تور ما توجیه هستند به چه منطقه‌ای پاگذارده‌اند؟