چرخش خاورمیانه از نفت به توریسم

گروه گردشگری، فاطمه باباخانی: درآمد ملی بسیاری از کشورهای خاورمیانه حول نفت می‌چرخد و صادرات این ماده خام توانسته است طی سال‌ها چرخ اقتصاد این کشورها را به گردش در آورده و رفاه نسبی را در آنها ایجاد کند. اما نفت مانند هر ماده طبیعی دیگر همیشگی نیست؛ به‌ویژه آنکه کارشناسان از اتمام آن در آینده نه چندان دور خبر می‌دهند. در غیاب این طلای سیاه کشورهای نفت‌خیز که عموما از رشد صنعتی بالایی نیز برخوردار نیستند چه جایگزینی دارند؟ برخی از کشورها نظیر مکزیک با وجود داشتن نفت، از گردشگری به عنوان مکملی برای اقتصاد خود بهره گرفته‌اند. این کشور از ماه ژانویه تا مه سال ۲۰۱۴ توانسته است ۲/۷ میلیارد دلار درآمد از طریق جذب گردشگران خارجی داشته باشد. همچنین تعداد گردشگرانی که در این مدت به این کشور سفر کرده‌اند نیز با رشدی ۲/۱۹ درصدی نزدیک به ۱۲ میلیون نفر بوده‌اند که از این تعداد نزدیک به ۵ میلیون نفر از طریق سفر هوایی به این کشور سفر کرده‌اند و هر کدام نیز به‌طور میانگین نزدیک به ۱۰۰۰ دلار در این کشور هزینه کرده‌اند.

عربستان و توریسم غیرمذهبی

عربستان از دیگر کشورهای نفت‌خیز در حاشیه جنوبی خلیج‌فارس است که به دنبال جذب درآمد حاصله از گردشگری در اقتصاد خود است. قرار گرفتن خانه کعبه در این کشور توانسته است هر سال تعداد زیادی حجاج از کشورهای مختلف مسلمان را روانه این کشور کند که علاوه‌بر سفر به این کشور چرخ اقتصاد این کشور را اندکی تکان می‌دهند. اما برخلاف انتظار عربستان تنها میزبان گردشگران مذهبی نیست و بخش بزرگی از گردشگران آن در گروه غیرمذهبی قرار می‌گیرند که برای مشاهده جاذبه‌های تاریخی به این کشور سفر می‌کنند. کاروانسراها، قلعه‌های تاریخی، ‌شهر سنگی نباتین که هم‌رده با شهر پترا در اردن است نمونه‌ای از این جاذبه‌ها است که پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال جاری میلادی رقم بازدیدکنندگان از آنها با رشدی ۵۰ درصدی به ۱۲ میلیون از ۱۸ میلیون آمار کل گردشگران این کشور برسد. در همین راستا است که عربستان سه طرح جدید را با هزینه ۴۰ میلیون دلار در سواحل دریای سرخ آغاز کرده و قصد دارد با تغییر کاربری ۱۶۰ خانه تاریخی، ‌آنها را به هتل‌های مجهز برای اقامت گردشگران تبدیل کند. در کنار آنها دولت عربستان قصد دارد با پروژه توسعه مسجدالحرام که ۱۱ میلیارد دلار نیز برای این کشور هزینه دارد، پذیرای ۲ میلیون زائر در یک زمان در مقدس‌ترین مکان مسلمانان جهان باشد. در حال حاضر ۲۰ تا ۲۵ درصد نیروی کار عربستان در صنعت گردشگری و صنایع مرتبط با آن فعالیت می‌کنند.

امارات دیگر کشور حاشیه جنوبی خلیج‌فارس است که عنوان محبوب‌ترین مقصد توریستی خاورمیانه را به خود اختصاص داده و در فهرست ۱۰ مقصد برتر جهان قرار دارد. این کشور که روزگاری به واسطه سختی آب‌وهوای آن کسی گمان نمی‌برد انگیزه‌ای برای بازدید از آن وجود داشته‌ باشد این روزها توانسته است با ساخت هتل‌های هفت ستاره و احداث بلندترین ساختمان جهان، جایگاه خود را در این عرصه ارتقا بخشد؛‌ امارات و در راس آن دبی همچنین به لحاظ میزان پولی که گردشگران در آن صرف می‌کنند نیز در منطقه خاورمیانه و آفریقا اولین عنوان را به خود اختصاص داده‌اند.

این روزها عمان نیز در تلاش است تا خود را به بازار گردشگری خاورمیانه وارد کند و سهمی از دلارهای حاصله از آن را به سبد اقتصاد خود بریزد، آن‌هم به گونه‌ای که این صنعت بتواند جایگزینی برای نفت این کشور که از ۱۵ سال آینده به بعد قابل‌ بهره‌برداری نیست، باشد. در همین راستا اخیرا مقام‌های دولتی این کشور نشستی را با فعالان بخش خصوصی در عرصه گردشگری ترتیب دادند تا ضمن مرور مشکلات، راهکارهای توسعه این بخش را بررسی و آنها را اجرایی کنند. یکی از این راهکارها افتتاح تالار سلطنتی اپرای مسقط بود که توانست توریست‌های خارجی زیادی را از کشورهای اروپایی روانه عمان کند. طرح یک میلیارد دلاری مرکز نمایشگاهی و همایش‌های مسقط در کنار طرح‌هایی برای توسعه گردشگری دریایی نیز در همین زمینه در حال انجام است تا عمان را به رقیبی برای اماراتی‌ها تبدیل کند.

ایران دیگر کشور نفت‌خیز خاورمیانه است که گرچه به واسطه دارا بودن جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و مذهبی بالا توان رقابت با قطب‌های گردشگری در منطقه را دارد اما همچنان سهمی اندک از این بازار را به خود اختصاص داده است، سیاست‌های متناقض، عدم آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی کامل از ویژگی‌های صنعت گردشگری و مولفه‌های آن در کنار آماده نبودن زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های اندک در این بخش به واسطه سال‌ها رکود موجب شده است دلارهای خروجی گوی سبقت را از دلارهای ورودی گردشگران در کشورمان بگیرد و ما زمین را در این عرصه به رقبای منطقه‌ای واگذار کنیم.

گذر اقتصاد ایران از نفت به دیگر صنایع و خروج از حالت اقتصاد تک‌محصولی، البته مدت‌ها است که به عنوان شعاری زیبا مطرح می‌شود و گردشگری اغلب، موضوع اصلی این بحث است، اما همچنان فاصله زیادی از حرف تا عمل وجود دارد. تجارب جهانی فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی نشان می‌دهد که گردشگری پتانسیل این جایگزینی را دارد؛ به شرط آنکه نخست به آن نگاهی اقتصادی صورت گیرد و پس از آن تدبیری جهت ایجاد سازوکار جدی برای توسعه آن اندیشیده شود.