خط‌مشی حاکم بر اکوتوریسم

متین پدرام وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی یکی از الزامات پیاده‌ کردن اکوتوریسم در بسیاری از کشورها، وجود چارچوب قانونی متناسب با نیازهای کنشگران و فعالیت‌های آنها است. در این راه بسیاری از کشورها استراتژی‌ها و خط‌مشی‌هایی را تدوین و طی آن نحوه مشارکت کنشگران در جوامع محلی، مسوولیت‌های ذی‌نفعان مختلف ازجمله نهادهای دولتی برای به حداقل رساندن آسیب‌های زیست‌محیطی و فرهنگی و غیره را مشخص ‌کرده‌اند. این خط‌مشی‌ها عمدتا مبتنی بر مشارکت بخش عمومی و خصوصی است. البته در این راه باید اصول حاکم بر اکوتوریسم را نیز در نظر داشت. اصولی که باید چراغ راه تدوین خط‌مشی حاکم بر اکوتوریسم باشد. در این نوشتار به تبیین خط‌مشی و اصول حاکم بر اکوتوریسم پرداخته شده است.

تعریف اکوتوریسم

گونه‌ای از گردشگری پایدار است که با کمک آن، میراث طبیعی و فرهنگی منطقه از جمله مشارکت جامعه محلی، حمایت و مدیریت منابع طبیعی، فرهنگ و عرف منطقه همانند منافع اقتصادی نشات‌گرفته از گردشگری برای غنای جوامع محلی و رضایت هرچه بیشتر گردشگران بهبود می‌یابد و تقویت می‌شود. به‌طور خلاصه، اکوتوریسم به مسافرت مسوولانه به مناطق طبیعی اشاره دارد که واجد حفاظت از محیط‌زیست و رفاه مردم محلی است. از آنجا که اکوتوریسم هنوز میان ذی‌نفعان صنعت گردشگری جا نیفتاده است بسیاری از دولت‌ها و کسب‌وکارها بدون آنکه متوجه اصول بنیادی آن باشند اکوتوریسم را ترویج می‌کنند. تعیین اصول و دستورالعمل‌های قابل پذیرش از نظر ملی و بین‌المللی از دهه ۹۰ میلادی به بعد با گام‌های آهسته آغاز شد. مهم‌ترین دلیل کندی این حرکت نیز، وجود ذی‌نفعان از مناطق مختلف با پیشینه‌های متفاوت است که در این فرآیند دخیل هستند. هر منطقه‌ای نیز که متاثر از اکوتوریسم است باید اصول و دستورالعمل‌های مختص خود را ایجاد کند. مهم‌ترین اصول از نظر بین‌المللی پذیرفته‌شده به‌منظور ترویج و توسعه اکوتوریسم به شرح زیر است:

• به حداقل رساندن اثرات خارجی منفی بر طبیعت و فرهنگ منطقه.

• آموزش گردشگران درباره اهمیت حفاظت از محیط‌زیست.

• تاکید بر اهمیت کسب‌وکار مسوولانه که با مقامات و مردم محلی همکاری می‌کند تا نیازهای جامعه محلی و منافع حفاظت از محیط‌زیست را جامه عمل بپوشاند.

• اعطای پاداش مستقیم مقوله حفاظت و مدیریت مناطق طبیعی و تحت حفاظت.

• حداکثر کردن منافع اقتصادی برای کشور میزبان، جوامع و کسب‌وکارهای محلی به‌ویژه برای مردم محلی که در آن مناطق زندگی می‌کنند.

• تضمین اینکه توسعه گردشگری از محدودیت‌های اجتماعی و زیست‌محیطی که توسط پژوهشگران با همراهی جوامع محلی تعیین می‌شود، فراتر نمی‌رود.

• تاکید بر زیرساخت‌هایی که همگام با محیط‌زیست است، مصرف سوخت‌های فسیلی را کاهش می‌دهد، از حیات وحش حفاظت می‌کند و آمیزه‌ای با محیط فرهنگی و طبیعی منطقه است.

ضرورت تدوین خط‌مشی برای اکوتوریسم

اکوتوریسم همانند دیگر بخش‌های گردشگری، نیازمند نگاه دولت و تدوین خط‌مشی برای آن است. همچنین دولت در این راه باید مسوولیت‌ها و وظایف نهادهای دخیل در آن را روشن کند تا ابهام و روشن نبودن مسوولیت‌ها به جوامع محلی و منابع طبیعی آسیبی نزند. به نظر می‌رسد الزامات زیر باید مد نظر تدوین‌کنندگان خط‌مشی حاکم بر اکوتوریسم باشد:

الف- ایجاد هماهنگی میان منافع و کنش‌های متفاوت کنشگران دخیل در اکوتوریسم.

ب- مشارکت و تصدیق فرهنگ جوامع محلی در توسعه محصولات اکوتوریسم، همچنین تعیین شکل سازماندهی و مدیریت قاعده‌مندسازی سیاست‌های مرتبط با برنامه‌ریزی و ترویج.

ج- قاعده‌مندسازی بر مبنای مشارکت بین بخشی و چندرشته‌ای برنامه‌های توسعه‌ای بخش اکوتوریسم؛ تعریف معیارهای حفاظت از مناطق طبیعی، همچنین تعریف مدل‌های مشارکت جوامع محلی در مدیریت و اجرای فعالیت‌های مربوط به اکوتوریسم، سطوح مسوولیت‌پذیری اشخاص حقیقی و حقوقی، بخش عمومی و خصوصی و سطح مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد.

د- ترویج قاعده‌مند کردن ضوابط اخلاقی و دستورالعمل‌های مربوط به توسعه فعالیت‌های مرتبط با اکوتوریسم.

ه- ترویج گواهی و تصدیق کنشگران ملی اکوتوریسم بر مبنای تعهد به حفاظت و مسوولیت اجتماعی.

و- تضمین حفاظت از منابع طبیعی از طریق اجرای سیاست‌ها و سازوکارهای مربوط به اکوتوریسم، این سازوکارها از اهمیت بنیادی برای بقای جوامع محلی و پایداری فعالیت‌های مربوط به اکوتوریسم باید بهره برده باشند.

ز- تشویق سرمایه‌گذاری مجدد منابع اقتصادی برخاسته از اکوتوریسم در مدیریت و کنترل مناطق طبیعی، همچنین توسعه کیفیت زندگی جوامع محلی، تقویت جوامع محلی به منظور ایجاد ابزارهای مدیریت منابع طبیعی اکوتوریسم، ترویج فعالیت‌های آموزشی متمرکز بر اعضای جوامع محلی که فعالیت‌هایی را متناسب با اکوتوریسم توسعه می‌دهد. در این فرآیند، دادوستد دانش میان جوامع محلی و کنشگران دیگر باید ایجاد شود.