گردشگران ساحلی و حفاظت از محیط زیست
صادق صالحی* در سال‌های اخیر یکی از دلایل بروز مشکلات محیط زیستی، استفاده‌های انسانی در قالب فعالیت‌های طبیعت‌گردی است. امروزه، رفتار دوستانه با طبیعت به‌عنوان راهکاری برای گردشگری طبیعت پایدار مورد توجه است، از آنجا که گردشگری غالب در استان‌های مجاور دریا در ایران، گردشگری ساحلی است این یادداشت سعی در بررسی و واکاوی رفتارهای محیط زیستی گردشگران ساحلی دارد. به نظر می‌آید که گردشگران ساحلی که نگرش محیط‌زیستی بالاتری دارند، رفتارهای محیط‌زیستی بیشتری نشان می‌دهند. از سوی دیگر نگرانی، ارزش و دانش محیط زیستی، با نگرش محیط زیستی رابطه دارد. در سال‌های اخیر مشکلات محیط زیستی به دلایل و اشکال مختلفی (مانند گرمایش زمین، کاهش تنوع زیستی، کاهش منابع، آلودگی آب و خاک و هوا و ...) بروز کرده‌اند. شاید بتوان گفت یکی از دلایلی که محیط زیست مورد سوءاستفاده بشر قرار گرفته است، گردشگری و به ویژه گردشگری طبیعت است. در واقع، اثرات منفی گردشگری غیر مسوولانه روی طبیعت شامل آلودگی هوا به خاطر افزایش ترافیک، آلودگی آب در اثر رها کردن زباله‌های جامد در آب به دست گردشگران، تخلیه پساب‌های کشتی‌های گردشگری، آلودگی خاک با افزایش میزان زباله در منطقه، فشار بر اکوسیستم طبیعی به دلیل استفاده از پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده به عنوان جاذبه گردشگری، آسیب به درختان و گیاهان برای ساخت پناهگاه یا سوخت و ... می‌شود.
همان‌طور که اشاره شد، از آنجا که نوع غالب گردشگری در شهرهای مجاور دریای شمال ایران، گردشگری ساحلی است و در ایام ویژه‌ای از سال پذیرای جمعیت انبوهی از گردشگر ساحلی هستند، واضح است که بر طبیعت و محیط زیست این مناطق فشار مضاعفی از سوی گردشگران وارد می‌شود. بنابراین، ضرورت مدیریت محیط زیستی با هدف گردشگری پایدار در این مناطق به خوبی محسوس است. امروزه ترویج رفتار محیط زیستی مسوولانه به‌عنوان راهکاری در جهت گردشگری طبیعت پایدار مورد توجه قرار گرفته است؛ به گونه‌ای که بین توسعه گردشگری و حفاظت از محیط زیست تعادل برقرار شود.
با این حال، تغییر رفتار انسان یک موضوع پیچیده و مشکل است. به این دلیل که هر رفتاری انگیزه‌ها و پاداش‌های متفاوتی دارد و افراد را به انجام رفتارهای محیط زیستی سوق می‌دهد. واضح است که اثربخشی استراتژی‌های تغییر رفتار می‌تواند مطابق با انواع یا ابعاد رفتار و شرایط متفاوت باشد.
عوامل موثر بر رفتارهای محیط‌زیستی دیگر کشورها
در تحقیقی بین مردم نروژ مشاهده شد که سه متغیر درآمد، جنس و نگرانی‌های زیست‌محیطی اثر قابل‌توجهی بر رفتار در محیط تفریحی داشته‌اند. نیز در پژوهشی نشان داده شد که بعد از شرکت در برنامه آموزش محیط زیستی، در نگرش زیست محیطی دانشجویان تغییری حاصل نشده است. دیگر محققان هم به این نتیجه دست یافتند که گردشگران گرایش به انجام رفتار مسوولانه محیط زیستی در طول سفر دارند، در حالی که نگرانی محیط زیستی تنها نقش اندکی در فرآیند تصمیم‌گیری آنان در طول مسافرت دارد.
بررسی دیگری نشان داد که اکثر قریب به اتفاق مطالعه‌شوندگان از نظر اخلاقی خود را موظف به رفتار دوستانه از نظر زیست محیطی در خانه می‌دانند، اما میانگین رفتار حامی محیط زیستی آنها در طول مسافرت تنها ۲۵ درصد است. نتایج حاصل از پژوهشی دیگر نمایانگر آن است هرچه افراد، سطح ارزش محیط زیستی بالاتری داشته باشند، به همان میزان نگرش‌های همسوتری با محیط زیست خواهند داشت و بین دانش محیط‌زیستی و نگرش محیط‌زیستی رابطه مثبتی وجود دارد.از سوی دیگر رابطه معنادار و مثبت بین ارزش محیط زیستی و رفتار محیط‌زیستی تایید شده است.
از دیدگاه این صاحب‌نظران، زمانی که رفتار مصرف‌کننده همراه با تاثیر بر محیط زیست مورد مطالعه قرار می‌گیرد، باید انگیزه، توانایی و فرصت در یک چارچوب مرجع قرار گیرند. در مدل آنها، عوامل انگیزشی عبارتند از: باورها که بر نگرش مؤثر هستند، هنجارهای اجتماعی و نگرش که به نوبه خود نیت مصرف‌کنندگان را برای عمل به یک روش خاص تعریف می‌کنند. باورها درباره یک فعالیت اغلب در اثر تجربه تغییر می‌یابند. علاوه بر انگیزه، توانایی‌های فردی یعنی دانش و عادات در تحقق نیات مؤثر هستند. مردم هر روزه یاد می‌گیرند یا عاداتی دارند که آنها را به‌گونه‌ای تقریبا خودکار قادر به انجام وظیفه می‌کند.
آنها همچنین ممکن است اطلاعات مهمی نداشته باشند یا قادر به درک پیام اطلاعات حامیان محیط زیستی نباشند. مهم‌تر از همه، فرد به فرصت‌هایی که بتواند به‌شیوه حامی محیط زیست عمل کند نیاز دارد. برخی محققان فرصت را به‌عنوان «پیش‌شرط‌های عینی برای رفتار» می‌بینند. با این حال، آنها اذعان دارند که افراد ممکن است شرایط مشابه را به طرق مختلف درک کنند و در نتیجه امکانات را متفاوت ببینند. دیدگاه نظری دیگر، در یک مدل رفتاری دیگر رفتار زیست محیطی از پنج متغیر که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر رفتار محیط‌زیستی تاثیر دارند، تشکیل شده است. این متغیرها از یکدیگر مستقل هستند، می‌توانند بر هم تاثیر بگذارند، ازهم تاثیر بگیرند و تغییر یابند. این متغیرها عبارتند از: نگرش و ارزش‌ها؛ امکانات برای رفتار محیط زیستی؛ مشوق‌های رفتاری؛ پیامدهای ادراک شده در مورد رفتار محیط زیستی و دانش.
ایران و ضرورت زیست محیطی گردشگری پایدار
از آنجا که شهرهای مجاور دریا در شمال ایران در ایام خاصی از سال مورد هجوم گردشگران قرار می‌گیرد، مدیریت محیط زیست در راستای گردشگری پایدار در این مناطق کاملا ضرورت است.
از جمله راهکارهای مورد توجه در گردشگری پایدار، ترویج رفتار محیط زیستی مسوولانه است. برای فهم اینکه چگونه رفتارهای زیست محیطی مسوولانه تشویق شود، تلاش‌های بسیاری از طریق شناخت روابط پیچیده بین عوامل مختلف و رفتارهای محیط زیستی صورت گرفته است. با نگاهی گذرا به مناظر طبیعی و حتی غیرطبیعی شهرهای گردشگرپذیر استان مازندران ملاحظه می‌شود که شهرهای ساحلی نیازمند سیاست‌گذاری مناسب خود هستند. در صورتی که در چشم‌انداز آتی استان‌های ساحلی گردشگری پایدار مدنظر باشد، برنامه‌ریزی و اقدامات بیشتری نسبت به گردشگری توام با حفظ محیط زیست را می‌طلبد.
توضیح: این نوشتار خلاصه‌ای است از مقاله‌ای با عنوان گردشگران ساحلی و حفاظت از محیط زیست (مطالعه موردی: گردشگران ساحلی استان مازندران) به اهتمام صادق صالحی، ناصر فتاحی، زهرا همتی گویمی و سمیه حبیبی.
*استادیار جامعه‌شناسی محیط‌زیست دانشگاه مازندران
ارسال نظر