گردشگری روستایی؛ راهبردی برای توسعه
دکتر سعیدرضا اکبریان رونیزی* گردشگری در هر فضای جغرافیایی در روندی از تطبیق‌پذیری جاذبه‌ها، سکونتگاه‌ها و تسهیلات موردنیاز انجام می‌گیرد. گردشگری روستایی یکی از انواع گردشگری است که با بسیاری از الگوهای دیگر گردشگری پیوند دارد، ولی وجه مشخصه آن استقرار در نواحی روستایی است. این نوع از گردشگری امروزه یکی از مردمی‌ترین اشکال توریسم محسوب می‌شود که با علاقه به تفریح در مناطق روستایی آغاز شد و برای اولین بار در واکنش به افزایش شهرنشینی و صنعتی شدن در قرن 19 رشد یافت. امروزه در بسیاری از نواحی روستایی، گردشگری از حالت انفعالی به عاملی پویا و موثر بر تغییرات و کنترل چشم‌انداز اجتماعات روستایی مبدل شده است.
از سوی دیگر، سرمایه‌ اجتماعی را می‌توان به‌عنوان زیربنای توسعه گردشگری به‌خصوص در نواحی روستایی به شمار آورد. در همین رابطه باید به پیامدهای توسعه گردشگری اشاره کرد که به‌عنوان یک فعالیت پررونق می‌تواند سرمایه‌های مختلف نواحی روستایی را با تحول همراه سازد. توجه به مقوله گردشگری روستایی از دهه‌های 1950 به بعد گسترش یافت و طی سالیان اخیر توسعه و رونق آن به‌عنوان یکی از راهبردهای مهم و اساسی در رشد و توسعه نواحی روستایی، توجه صاحبنظران و خصوصا متخصصان مسائل روستایی را به خود جلب کرد و آن را به‌عنوان راهبردی برای توسعه محلی و منطقه‌ای قلمداد کردند.
اثرات اجتماعی توریسم روستایی
تحقیقات در ارتباط با اثرات اجتماعی- فرهنگی گردشگری بر مقاصد، در آمریکا با انتشار کتاب «میزبان‌ها و مهمان‌ها» در سال ۱۹۹۷ به رسمیت شناخته شد. اثرات اجتماعی و فرهنگی گردشگری تغییراتی را در نظام‌های ارزشی، رفتار فرد، روابط خانواده، سبک زندگی جمعی، مراسم سنتی و سازمان‌های اجتماعی ایجاد می‌کند. گردشگران در مدت اقامت در مقاصد گردشگری با ساکنان محلی ارتباط و تماس برقرار می‌کنند و نتیجه حاصل از روابط متقابل آنها در کیفیت زندگی، نظام ارزشی، تقسیم کار، روابط خانوادگی، الگوهای رفتاری، آداب و سنت‌های جامعه میزبان، تغییراتی را به وجود می‌آورد. تحقیقات در رابطه با عملکرد و به‌تبع اثرات اجتماعی فرهنگی گردشگری به‌دلیل رویکردهای مختلفی که محققان در پیش گرفته‌اند، جهت‌های متفاوتی یافته است.
تعریف سرمایه نواحی روستایی که اکنون توسط آژانس نواحی روستایی پذیرفته شده عبارت است از «ساختار نواحی روستایی، روستاها و شهرهای کوچک بازاری در آن». هر چند این تعریف ممکن است ساده به نظر برسد، ولی از این نظر که اجزای مختلف تشکیل‌دهنده ساختار نواحی روستایی را شامل می‌شود، ارزشمند است. این سرمایه‌ها شامل سرمایه طبیعی (مانند جمعیت حیات وحش)، سرمایه انسا‌ن‌ساخت (مانند سکونتگاه‌های روستایی) و سرمایه اجتماعی (مانند سنت‌های محلی) است. برای بیان اهمیت سرمایه نواحی روستایی، تمایز روشن بین سرمایه نواحی روستایی و منافع اقتصادی گسترده حاصل از منابع روستایی مفید است.
سرمایه اجتماعی، سرمایه اقتصادی
سکونتگاه‌های روستایی به عنوان بخش مهمی از هر کشور در راه توسعه خود در کنار دیگر سرمایه‌ها، نیازمند سرمایه‌های اجتماعی هستند؛ چراکه در غیاب سرمایه اجتماعی، سایر سرمایه‌ها اثربخشی خود را از دست می‌دهند و بدون سرمایه اجتماعی، پیمودن راه‌های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی، ناهموار و دشوار می‌شوند، البته در کنار این موضوع باید به این نکته توجه شود که سرمایه اجتماعی در نواحی روستایی خود می‌تواند متاثر از عوامل و پدیده‌های مختلف باشد. از جمله این پدیده‌ها می‌توان به فعالیت‌های گردشگری اشاره کرد. این اعتقاد وجود دارد که توسعه گردشگری می‌تواند تاثیر و نقش عمیقی بر ساختار و سرمایه‌های مختلف نواحی روستایی ایجاد کند.
تحقیقات نشان می‌دهد دیدگاه‌های سنتی توسعه منطقه گردشگری بر عوامل اقتصادی و نوآوری بالقوه در فرآیندهای فنی و بهره‌برداری منابع متمرکز شده است، اما عامل دیگری که می‌تواند کلیه عوامل فوق را تحت تاثیر قرار دهد، میزان سرمایه اجتماعی است که می‌تواند نقش اساسی در جذب گردشگر داشته باشد. وجود گردشگران می‌تواند اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت بر انسجام اجتماعی و فرهنگی نواحی روستایی داشته باشد.
لذا در کنار این موضوع که سرمایه‌های اجتماعی لازمه الگوی توسعه گردشگری است و برای توسعه این الگو وجود سرمایه‌های مختلف از جمله منابع و سرمایه‌های اجتماعی زیادی مانند میزان آگاهی ساکنان محلی، وجود اعتماد و یکدلی ساکنان از توسعه گردشگری، نحوه رفتار ساکنان محلی با گردشگران برای اشتیاق آنها برای سرمایه‌گذاری و توسعه مستقیم و غیرمستقیم ضروری است. باید به این موضوع توجه شود که گردشگری هم با توجه به عملکرد خود می‌تواند بر تغییر و تحولات سرمایه اجتماعی نواحی روستایی (افزایش سطح دانش ساکنان محلی، انسجام و همبستگی، افزایش مشارکت مردم، تنوع بخشی به فرهنگ و...) تاثیرگذار باشد. با این تفاسیر می‌توان گفت بین توسعه گردشگری و سرمایه اجتماعی در نواحی روستایی رابطه وجود دارد که شناخت این روابط می‌تواند در توسعه این فعالیت و نیز ارتقای سرمایه اجتماعی روستاهای گردشگری موثر واقع شود.
راهبردهای توریسم روستایی
در سال‌های اخیر با توسعه گردشگری در نواحی روستایی، مطالعه اثرات و عملکرد گردشگری روستایی، حوزه‌ای پربار برای تحقیقات در میان طیفی از دانشمندان علوم اجتماعی بوده است که غالبا بر نقش گردشگری در مقام یک نوشدارو برای حل تمام بیماری‌های اقتصادی و اجتماعی نواحی روستایی، آن ‌را تایید کرده یا به چالش کشیده‌اند. اثرات گردشگری در جوامع مختلف متفاوت است. انواع مختلفی از اثرات گردشگری وجود دارد که به‌طور کلی می‌توان آنها را به اثرات و پیامدهای اقتصادی، محیطی، اجتماعی ـ فرهنگی تقسیم کرد که بسته به بافت و شرایط جامعه می‌تواند مثبت یا منفی باشد.
تحقیقات نشان از آن دارد که با توجه به اثرات و پیامدهای مختلف و متنوع این فعالیت، در صورتی که رشد و توسعه آن به نحوی مناسب برنامه‌ریزی و مدیریت شود، به شکل قابل توجهی می‌تواند در تحولات ابعاد و سرمایه‌های مختلف نواحی روستایی تاثیرگذار باشد. در همین رابطه با مرور دیدگاه‌های موجود در ارتباط با گردشگری توسعه روستایی، می‌توان آنها را در قالب سه دیدگاه دسته‌بندی کرد:
الف) گردشگری روستایی به عنوان راهبردی برای توسعه روستایی
ب) گردشگری روستایی به عنوان یک سیاست بازساخت سکونتگاه‌های روستایی
ج) گردشگری روستایی ابزاری برای توسعه‌‌‌ پایدار و حفاظت از منابع طبیعی
نواحی روستایی در راه توسعه خود نیازمند سرمایه‌های اجتماعی هستند؛ به‌طوری که در غیاب سرمایه اجتماعی، سایر سرمایه‌ها اثربخشی خود را از دست می‌دهند و بدون سرمایه اجتماعی پیمودن راه‌های توسعه و تکامل فرهنگی و اقتصادی، ناهموار و دشوار می‌شوند. در همین رابطه باید به این موضوع اشاره کرد که برخی نواحی روستایی با توجه به قابلیت‌های خاص خود در آنها گردشگری شکل و رونق گرفته که این فعالیت با توجه به ویژگی‌هایی که دارا است، می‌تواند بر سرمایه‌های اجتماعی تاثیرگذار باشد.
با این تفاسیر ملاحظه می‌شود که از یک طرف سرمایه اجتماعی خود لازمه توسعه گردشگری است و از طرف دیگر توسعه گردشگری در نواحی روستایی از عوامل موثر در سرمایه اجتماعی این نواحی است. با پذیرفتن نقش سرمایه اجتماعی به‌عنوان زیربنای هر نوع توسعه و وجود رابطه آماری مستقیم بین این نوع از سرمایه با توسعه گردشگری، می‌طلبد تا با تدوین و ارائه برنامه‌های جامع و هدفمند و با تاکید بر مشارکت دادن بخش‌های مختلف جامعه در راستای توسعه گردشگری در نواحی روستایی که می‌تواند ارتقای سرمایه‌های اجتماعی را در این نواحی به همراه داشته باشد، گام برداشت.
*استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه شیراز