سدسازی یا بندسازی از فعالیت‌های مهندسی به شمار می‌رود که شرایط تاریخی و جغرافیایی خاص مناطق در پیدایش، شکل‌گیری و گسترش آن سهم بسزایی دارند. تاریخ سد سازی در ایران‌، مصر و میان رودان قدمتی بسیار طولانی دارد و هنوز هم می‌توان نشانه‌هایی از آنها را در این سرزمین‌ها یافت. به‌طور کلی سدسازی در ایران و دیگر سرزمین‌ها، مانند سایرکارهای عام المنفعه و پروژه‌های بزرگ معمولا به دست حکومت هاو پادشاهانی که به آبادانی علاقه بیشتری داشتند، انجام می‌گرفته است. شاهان هخامنشی به واسطه نیاز جغرافیایی کشور و علاقه‌ای که به گسترش و آبادانی سرزمین تحت فرمانروایی از خود نشان می‌دادند، سدها و بندهای زیادی را در بخش‌های جنوب غربی و جنوبی ایران ساختند. بسیاری از مورخان معتقدند ایرانیان مبتکر استفاده از قوس در بناها و احداث اولین سدهای قوسی هستند. البته سدسازی در دوره‌های اسلامی مانند دوران خلفای عباسی، دیلمیان، غزنویان، ایلخانیان، صفویه و افشاریه نیز تاکنون ادامه داشته است.

در شمال خاوری ایران نیز به جهت شرایط اقلیمی خاص و کمبود آب، همواره آب ماده‌ای بسیار ارزشمند محسوب می‌شده و به این جهت در طول تاریخ، سدها و بندهای زیادی در این منطقه ساخته شده‌اند. یکی از این سدهای مهم در شمال خاوری ایران، بند گلستان (دوره گورکانی) در ۸ کیلومتری سمت باختری مشهد است که پس از پاره‌ای تعمیرات هم‌اکنون نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی دیگر از بندهای تاریخی این منطقه بند طرق از سازه‌های عهد تیموری است که در ۲۵ کیلومتری جنوب‌ خاوری مشهد واقع است. بند اخلمد از دیگر سدهای این منطقه است که روی رودخانه اخلمد درحوالی چناران ساخته شده است. این بند که مربوط به دوره تیموریان است، با گذشت حدود ۷۰۰ سال و فرسودگی بخش‌هایی از آن هنوز سالم و پابرجاست. سد نادری یا سد شرق واقع در ۴ کیلومتری شمال کلات نادری از دیگر بندهای تاریخی این منطقه به‌شمار می‌رود که روی رودخانه عمیق ژرف رود بنا شده است. اهالی ساخت آن را به نادرشاه نسبت می‌دهند، ولی بعضی از محققان این سد را از آثار دوره گورکانی یا سلجوقیان می‌دانند.

بند تاریخی فریمان، از دیگر جاذبه‌های طبیعی و تاریخی شمال خاوری ایران واقع در ۱۰ کیلومتری شهر فریمان است. برخی می‌گویند این بند ابتدا در عصر مغول تا ارتفاع ۴ متری ساخته شده، سپس در زمان صفویان ارتفاع آن را به ۲۰ متر افزایش داده‌اند. از دیگر بندهای قدیمی شمال خاوری ایران، بند سلامی در ۳۱ کیلومتری شهر خواف است که برای اولین بار در زمان حکومت ملک محمود سیستانی بازسازی شده است. بند اللهیارخان از دیگر سدهای تاریخی شمال خاوری کشور است که روی رودخانه زرقان (کمایستان) در شهرستان جغتای قرارداشته که متاسفانه بعد از ساخت سد جدید کمایستان، این بند به زیر آب رفته است. سد شاهی یا شش تراز در ۲۵ کیلومتری کاشمر نیز از بندهای کهن این منطقه است که آن را به دوره غزنویان نسبت می‌دهند.  اما کهن‌ترین سد تاریخی باقی‌مانده در منطقه شمال خاوری ایران و یکی از قدیمی‌ترین بندهای کشور (بنا به اطلاعات مندرج در سایت گنجینه ملی آب ایران) سد یا بند مهار است که در۳۵ کیلومتری جنوب شهر اسفراین و روی رودخانه کال شور قرار دارد.

در حال حاضرتنها بقایای بخش میانی این سد بر جای مانده است. بند مهار سه دوره تاریخی ساسانی، سلجوقی و تیموری را در بردارد.  بررسی‌های میدانی نگارنده نشان می‌دهد این سد جزو سدهای وزنی از نوع سنگ و ملات و با ملاتی از جنس ساروج و آهک بوده است. جنس سنگ‌های به‌کار رفته در این سد، از ماسه سنگ کواتزارنایت و میکروکنگلومرای ژوراسیک با سیمان سیلیسی و سنگ آهک، ماسه سنگ و کنگلومرای میوسن است. این قطعه سنگ‌های سخت و مقاوم از سازند‌های زمین شناسی در فاصله حدود ۳ تا ۷ کیلومتری شمال و شمال خاوری سد تامین شده‌اند. گفتنی است که هر چند تمام سدهایی که نام بردیم، جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند و این اقدام مسوولان در خور سپاسگزاری است، اما ضرورت دارد از این ابنیه باستانی به نحو مطلوب‌تری حفاظت شود تا هیچ‌گاه شاهد از بین رفتن سازه‌های تاریخی مانند بندتاریخی اللهیار خان در اثر سدسازی و اجرای سایر پروژه‌های عمرانی نباشیم.

حفظ آثار باستانی یک اولویت انکارناپذیر است و این میراث کهن نباید به هیچ قیمتی و حتی با اجرای ضروری‌ترین طرح‌های توسعه‌ای در معرض خطر قرار گیرند. به عبارت بهتر توسعه پایدار نه‌تنها متضمن حفظ و حراست از ابنیه باستانی است، بلکه استفاده بهینه از میراث ارزشمند پیشینیان در راستای جذب گردشگر و ایجاد اشتغال و درآمد نیز از جمله ملزومات آن به شمار می‌رود. خاطر نشان می‌سازد با اینکه برنامه‌ریزی در جهت حفظ وحراست و بهره‌برداری درست از آثار ملی و باستانی به‌عهده دولت‌ها است، اما این مهم بدون جلب مشارکت‌های مردمی و استفاده از نخبگان، صاحبان اندیشه و علاقه‌مندان به این میراث ارزشمند میسر نخواهد بود، بنابراین ضرورت دارد تا با فرهنگ‌سازی و به‌کارگیری روش‌های نوین علمی و استفاده حداکثری از ظرفیت‌های موجود از این میراث گرانسنگ پیشینیان به‌خوبی حفاظت کنیم.

اخبار مرتبط