افسانه احسانی

انسان شهری برای رسیدن به آرامش و درک لذت‌های نهفته در طبیعت به آن پناه می‌برد تا فشارهای حاصل از زندگی را کاهش دهد. میل به حضور در طبیعت و بهره‌مندی از مواهب آن روز به‌روز در حال افزایش است؛ در حدی که این حضور به تدریج اثرات منفی خود را نشان داده است. مفهوم اکوتوریسم به‌منظور کاهش این اثرات و افزایش تاثیرات مثبت جریان گردشگری در طبیعت، رفته‌رفته جایگاه مستقلی پیدا کرد تا الگویی مناسب برای استفاده خردمندانه گردشگران از منابع طبیعی باشد. از اکوتوریسم تعاریف متعددی شده است که در عین تشابه، ابهاماتی را نیز در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند. براساس تعریف اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، اکوتوریسم به سفر یا بازدید زیست‌محیطی مسوولانه از مناطق طبیعی بکر اطلاق می‌شود که به‌منظور لذت بردن از طبیعت و درک مواهب آن و نیز ویژگی‌های فرهنگی مرتبط با آن انجام و در عین حال منجر به ترویج حفاظت شود، اثرات منفی کمی از جانب بازدیدکنندگان در محیط ایجاد و شرایطی را برای اشتغال و بهره‌مندی اقتصادی و اجتماعی مردم محلی فراهم کند. در این میان، هر یک از بخش‌های درگیر لازم است به سهم خود در پایبندی به اصول اکوتوریسم مسوولانه رفتار کنند. راهنمایان تور و گردشگران که ارتباط مستقیم‌تری با مقصدهای اکوتوریسم دارند، حتی در نبود دستورالعمل مدون و نظارت از سوی دولت، حقی برای استفاده‌های ناموزون و مغایر با اصول از مناطق طبیعی، بکر و آسیب‌پذیر ندارند. آنها همواره متعهدند که اثرات منفی حضور خود در طبیعت را به کمترین میزان کاهش دهند. مسلما حضور انسان در طبیعت آسیب‌های متنوعی دارد که با دقت عمل در مدیریت و برنامه‌ریزی سفر می‌توان آن را مسوولانه‌تر کرد تا آسیب کمتری وارد شود.

اصول اکوتوریسم

اصول اکوتوریسم، تعاریف آن را تکمیل می‌کند و مسیر را برای فعالان این حوزه روشن می‌سازد. اصول اکوتوریسم توجه تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران را به جنبه‌های مختلف این شاخه از گردشگری که ابعاد وسیعی دارد جلب می‌کند و از آنها می‌خواهد برای نائل شدن به اهداف توسعه پایدار و بروز کمترین آسیب حاصل از فعالیت‌های اکوتوریسمی بیشترین میزان تلاش خود را به‌کار گیرند. اکوتوریسم باید کمترین اثر منفی را در طبیعت و فرهنگ منطقه مورد بازدید داشته باشد؛ با آموزش و آگاه‌سازی گردشگران از اهمیت حفاظت همراه باشد؛ بر اهمیت کسب و کار مسوولانه که با همکاری جامعه محلی برای رفع نیازهای بومی و ارائه مزایای حاصل از حفاظت مناطق طبیعی صورت می‌گیرد تاکید داشته باشد؛ درآمدهای مستقلی برای حفاظت و مدیریت مناطق طبیعی و حفاظت شده داشته باشد؛ بر ضرورت انجام منطقه‌بندی مناطق گردشگری و برنامه‌ریزی برای مدیریت گردشگری در مناطق طبیعی تاکید کند؛ بر ضرورت استفاده از مطالعات زیست‌محیطی و اجتماعی پیش از آغاز توسعه و اجرای برنامه‌های پایش بلندمدت برای کاهش اثرات منفی تاکید کند؛ برای افزایش منافع اقتصادی کشور میزبان، گروه‌های تجاری و محلی و جوامع بومی، به‌ویژه مردمی که در نزدیکی یا داخل مناطق طبیعی و حفاظت‌شده زندگی می‌کنند، تلاش کند و در نهایت بر زیرساخت‌های هماهنگ با طبیعت، کمترین میزان استفاده از سوخت‌های فسیلی، حفاظت از حیات وحش و هماهنگی با محیط طبیعی و فرهنگی تاکید کند.

امروزه برنامه توسعه سازمان ملل متحد اکوتوریسم را بهترین راه توسعه خردمندانه مناطق طبیعی در کشورهای در حال توسعه دانسته و آن را ترویج می‌کند. این فعالیت در صورتی که با پایبندی اولیای امور به اصول آن به اجرا درآید، نه تنها باعث انهدام و تخریب طبیعت و منابع طبیعی نمی‌شود، بلکه به عنوان ابزار توسعه پایدار در پیوند‌دادن اقتصاد و محیط‌زیست شناخته می‌شود. از سوی دیگر بدون توسعه‌ای که فقر و تیره‌روزی صدها میلیون انسان را تخفیف دهد، دستیابی به حفاظت ممکن نیست. فعالیتی که براساس توسعه پایدار برنامه‌ریزی و اجرا می‌شود، باید به نسل حال و آینده پاسخگو باشد و لجام‌گسیخته و رهاشده گام برندارد. توسعه پایدار به یکپارچگی می‌اندیشد. در چنین فعالیت‌هایی منابع حاصل به صورت عادلانه توزیع می‌شود، برای سایرین ناامنی ایجاد نمی‌کند و عاملی برای تعدیل قدرت است. اکوتوریسم به عنوان یکی از ابزارهای توسعه پایدار، در صورتی که براساس اصول و مفاهیم واقعی آن برنامه‌ریزی و اجرا شود، می‌تواند نقش تاثیرگذاری داشته باشد.

ضرورت توسعه اکوتوریسم در ایران

امروزه به لحاظ نظری، برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کشورهای در حال توسعه، روشن شده است که درآمد و سطح اشتغال‌زایی حاصل از گردشگری ارقامی اغماض‌ناپذیر است. در این میان کشور ما ایران به دلایل گوناگون می‌تواند نگاه ویژه‌ای به اکوتوریسم داشته باشد. اساس کار برنامه‌ریزان برای توسعه توجه به آمار است. از آمار سال‌های اخیر برمی‌آید که روند رشد سالانه گردشگری ۴ درصد است؛ درحالی‌که در گردشگری بر پایه طبیعت ۱۰ تا ۳۰ درصد بوده است. همچنین ملاحظات اجتماعی و فرهنگی در ایران اجازه رشد بعضی از شاخه‌های پررونق این صنعت را نمی‌دهد. ایران مانند هر کشور در حال توسعه دیگر، به اشتغال، بهبود کیفیت زندگی مردم مناطق دورافتاده، جست‌وجوی درآمدهای غیروابسته به نفت و استفاده پایدار از منابع طبیعی خود نیاز مبرم دارد. از سوی دیگر، قابلیت‌های بالقوه سرزمین ایران که عبارت است از موقعیت ممتاز زیست جغرافیایی، تنوع اقلیمی، تنوع توپوگرافیک، تنوع قومی و غنای تنوع زیستی، ظرفیت بسیار بالایی را برای رشد و توسعه اکوتوریسم ایجاد کرده است. و در نهایت، تسهیلات و امکانات زیربنایی این بخش در مقایسه با دیگر شاخه‌های این صنعت، کم‌هزینه‌تر و متناسب‌ با سطح سرمایه‌گذاری محلی و موسسات تجاری کوچک است. به دلایلی این چنینی، ایران پتانسیل توسعه اکوتوریسم را دارد.

منبع: کتاب اکوتوریسم، منبعی برای گردشگری پایدار